Մեր լեզուն. թե մորդ անգամ մտքից հանես...

Սփյուռքից մտավորականներ, հոգեւոր գործիչներ, հայաստանաբնակ շատ մասնագետներ մինչ օրս սոցցանցերում, հոդվածներով, նամակներով բարձրացնում են դասական ուղղագրությանն անցնելու անհրաժեշտության հարցը: Սոցցանցերում դասական ուղղագրության թեմաներով քննարկումներին օգտատերերը Մանուկ Աբեղյանին են վերագրում հայոց լեզվի ընթացքի կասեցումը, դասական ուղղագրությունից «գրչի մեկ հարվածով» ժամանակակից հայերենին անցում կատարելը: Իբրեւ թե՝ գիտնականը կատարել է կոմունիստական վարչակարգի հրահանգն ու ոսկեղենիկ գրաբարը դարձրել պրոլետարական լեզու:

Վատ չէր լինի Աբեղյանի մասին քամահրանքով արտահայտվելու փոխարեն ուսումնասիրել նրա անցած գիտական ճանապարհը (Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարան, Ենայի, Լայպցիգի, Բեռլինի եւ Փարիզի համալսարաններ), իմանալ հայագիտության բնագավառում նրա բացառիկ դերը: Մանուկ Աբեղյանն այն գիտնականն էր, որն իր ուսերին առավ հայոց լեզվի եւ գրականության, բառարանագրության, բանագիտության, աղբյուրագիտության, մատենագրության ուսումնասիրման ծանրությունը: Աբեղյանին մեղադրել, թե նրա «պատճառով» դասական հայերենն իր տեղը զիջեց ժամանակակից հայերենին, նույնն է թե մեղադրել Խաչատուր Աբովյանին, թե  ինչո՞ւ «Վերք Հայաստանի» վեպը գրեց աշխարհաբարով: Կամ ՝ ինչո՞ւ Միքայել Նալբանդյանն իր «Ազատությունը» չգրեց գրաբարով:

Ի դեպ, այս թեմայով գրելու իրավունք եմ վերապահում ինձ, քանի որ մասնագիտությամբ լեզվաբան եմ: Ժամանակին ինքս ուսումնասիրել եմ հարցը եւ կարող եմ ինձ թույլ տալ տեսակետ հայտնել:

Կարծիքը, թե 1922 թ. ուղղագրական բարեփոխությունը քմահաճ գործողություն էր՝ պայմանավորված Մանուկ Աբեղյանի ցանկությամբ, գիտականորեն հիմնավորելը գրեթե անհնար է: Հայոց լեզվի բարեփոխումներն ազգակործան համարելն էլ չափազանցություն է: Վտանգավորը գրականագետ, թարգմանիչ, 1921-22 թթ.՝ Լուսավորության ժողկոմ Պողոս Մակինցյանի ջանքերն էին՝ հայերենը դարձնել լատինատառ:

Գրաբարի ուղղագրության նորմավորման պահանջ առաջացել է դեռեւս 12-13-րդ դարերում, երբ արդեն պարզ էր, որ խոսակցական լեզուն գրաբարից ակնհայտ տարբերություն ունի:

Գրաբարն իր դիրքերն աշխարհաբարին էականորեն սկսել էր զիջել 19-րդ դարի երկրորդ կեսից: Եվ հենց ա՛յդ ժամանակ անհրաժեշտություն առաջացավ հին ուղղագրությունը հարմարեցնել աշխարհաբարի կարիքներին: 19-րդ դարի վերջին գրավոր խոսքում իսկական քաոս էր: Յուրաքանչյուր պարբերական ուներ իր «ուրույն» ուղղագրությունը. գրում էին՝ ով ինչպես ուզեր: Օրինակ՝ Հակոբ, Ակոպ, Հակովբ, Ակոփ, Յակոբ, Յակոպ. կամ՝ հյուսիս, հուսիս, հիւսիս, հիյուսիս:

1892 թ. լույս է տեսնում Մ. Աբեղյանի «Հայոց լեզվի ուղղագրությունը» գիրքը, որը փորձում է որոշ առումով նորմավորել գրաբարյան ուղղագրության վրա հիմնված աշխարհաբարյան ուղղագրությունը եւ հնարավորինս բացառել երկվությունները: Ո՞րն էր, առհասարակ, աբեղյանական բարեփոխումների առանցքը. «Բարեփոխությունը կատարված է այն սկզբունքով, որ ամեն մի հնչյուն միայն մեկ առանձին նշագիր պիտի ունենա, եւ ամեն մի տառ այդ մեկ հնչյունի նշագիրը պետք է լինի» («Հայոց լեզվի տեսություն, 1965թ., էջ 122): Ըստ ակադեմիկոս Գեւորգ Ջահուկյանի՝ մեկ տառին՝ մեկ հնչյուն սկզբունքը կիրառել է նաեւ Մեսրոպ Մաշտոցը՝ գրաբարի ուղղագրության մեջ, որը շատ հետազոտողների կարծիքով՝ ժամանակի ամենակատարյալ այբուբեններից մեկն էր («Հարկ կա՞ արդյոք փոխել մեր ուղղագրությունը». Երեւան, 1996, էջ 6):

Ինչ խոսք, 1922-ի ուղղագրական բարեփոխությունն ուներ թերություն. այն կատարվեց առանց լուրջ նախապատրաստության եւ մեծ խզում առաջ բերեց դասական եւ նոր ուղղագրությունների միջեւ: Անհրաժեշտություն առաջացավ 1926թ. ստեղծել ուղղագրության եւ տառաձեւերի բարեփոխության հանձնաժողով, որի աշխատանքներին, ի դեպ, մասնակցել են Հ. Աճառյանը, Լեոն, Գ. Ղափանցյանը, Շիրվանզադեն եւ ուրիշներ: Եվ այս հանձնաժողովի հիմնական առաջարկությունները տեղ գտան 1940 թ. մասնակի բարեփոխումներում: Հենց այդ բարեփոխումներն էլ հիմնականում վերացրին դասական եւ նոր ուղղագրությունների միջեւ եղած խզումը եւ կայունացրին ուղղագրությունը:

Ներմուծվեցին «է» եւ «օ» տառերը, կայունացվեց օժանդակ բայի ուղղագրությունը (եմ, ես, է, էի, էիր, էր եւ այլն): Ըստ Գ. Ջահուկյանի՝ 1940-ի բարեփոխումներին էլ քաղաքական պիտակավորում տրվեց՝ իբրեւ «ֆեոդալական», այսինքն՝ գրաբարյան ուղղագրությանը վերադառնալու փորձ:

Կարճ ասած՝ արդի ուղղագրական համակարգը պարտական է 1922-ի եւ, մասամբ, 1940թ. բարեփոխումներին:

Կռվաններից մեկն էլ այն է, թե դասական ուղղագրությունից նոր ուղղագրությանն անցումը սեպ է սփյուռքահայերի եւ հայաստանցիների միջեւ, իբրեւ՝ այսպիսով խարխլվում է ազգային միասնությունը: Նախ՝ այսօր էլ սփյուռքում ամեն համայնք, եթե չասենք՝ ամեն հրատարակություն, ունի ուղղագրական ի՛ր սկզբունքները, տառադարձման ի՛ր կանոնները: Եվ հետո, սփյուռքահայերի ուծացման (ձուլման) խնդրում առաջնայինը հասարակական խնդիրներն են եւ ո՛չ լեզվական: Գ. Ջահուկյանն այս առիթով գրում է.

«Եթե մենք անցնենք հին ուղղագրության, միեւնույն է, արեւելահայերենի եւ արեւմտահայերենի միջեւ կլինեն ոչ ուղղագրական բնույթի շատ այլ տարբերություններ՝ բառապաշարային, քերականական, ոճական, ուղղախոսական, տառադարձական. մի՞թե կարծում եք, որ ֆրանս. Դյուպոն ազգանունը Տիւփոն կամ Տիւբոն տառադարձնող արեւմտահայը եւ հին ուղղագրությամբ Դիւպոն (նաեւ Դիւպօն) տառադարձնող արեւելահայը իրար գրավոր խոսքը հասկանալու դժվարություններ չեն ունենա» (նույն տեղում, էջ 28-29):

Իրենց գործի պրոֆեսիոնալները սոցցանցում քաղաքագիտական ու տնտեսագիտական լուրջ վերլուծություններ են անում, սրամտում, սակայն ցավալի տառասխալներով, խեղճ հայերենով: Եթե ունենք այս վիճակը հին ուղղագրությունից անհամեմատ պարզեցված նոր ուղղագրությամբ, ապա կարելի է պատկերացնել, թե դասական ուղղագրության պարագային գրագիտության ինչ մակարդակ կունենային «իշխանք եւ ամենայն դատաւորք երկրի, երիտասարդք եւ կուսանք, ծերք եւ տղայք»:

Լիլիթ Ավագյան