Կճեղքվի՞ լռության պատնեշը. թուրք գիտնականը իր երկրի անցյալին դեմհանդիման

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2004 թվականի մարտի 11-ի համարում

«Թաներ Աքչամը ոչ հերոսի եւ ոչ էլ դավաճանի տեսք չունի, թեեւ նրան եւ դավաճան են համարել, եւ հերոս»,-այսպես է սկսվում «Նյու Յորք թայմսի»  մարտի 6-ի համարում տպագրված «Թուրքերը ճեղքում են հայերի նկատմամբ լռության պատը» վերնագրով հոդվածը, որը  թուրք սոցիոլոգ եւ պատմաբան Թաներ Աքչամի մասին է: Վերջինս ուսանողական տարիներին, ձախ ընդդիմադիր շարժումը ղեկավարելու համար մեկ տարի բանտում անցկացնելուց հետո, 1971 թվականից տեղափոխվել է Գերմանիա եւ այլեւս Թուրքիա չի վերադարձել: Այժմ պարոն Աքչամը Մինեսոտայի համալսարանի դասախոս է եւ հետազոտություններ է անում Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Օսմանյան կայսրության կողմից հայերի զանգվածային սպանությունների թեմայով:

Ըստ հոդվածագրի, պարոն Աքչամն իր աշխատանքով պատնեշներ է քանդում, քանի որ անցյալը մեծապես ազդում է այսօր իրականացվող քաղաքականության վրա: Այսպիսով, թերթը ներկայացնում է, որ Թաներ Աքչամն առաջին թուրք գիտնականն է, որը մարտահրավեր է նետում իր հայրենիքի այն հայտարարություններին՝ համաձայն որոնց թուրքերը հայերի նկատմամբ զանգվածային եւ կազմակերպված ջարդ չեն իրականացրել: Թաներ Աքչամն ընդհանրապես  առաջին թուրք մասնագետն է, որը վերոնշյալ համատեքստում  հրապարակայնորեն արտասանել է «ցեղասպանություն» բառը:

«Երբ հաշվի ենք առնում, որ Թուրքիան այդ մի բառի պատճառով սպառնացել է իր հարաբերությունները խզել տարբեր երկրների հետ (ինչպես 2000 թվականին Անկարան տապալեց ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից 1915 թվականին տեղի ունեցածը «ցեղասպանություն» կոչելու որոշման ընդունումը, քանի որ սպառնաց արգելել Թուրքիայում գտնվող ամերիկյան զորամիավորների տեղաշարժն իր տարածքով), ապա սա արմատական քայլ է»,- գրում է հեղինակը: Պարոն Աքչամը թյուրիմացություն է համարում իր երկրի ղեկավարների այն մոտեցումը, թե իրենք ընդունում են, որ այդ ողբերգական իրադարձությունները տեղի են ունեցել Օսմանյան կայսրության օրոք, սակայն համոզված են, որ թուրքերի կողմից ոչ թե ցեղասպանություն է իրականացվել, այլ՝ ինքնապաշտպանություն:

«Մենք պետք է պատմության հետ մեր հաշիվները վերջնականապես մաքրենք, ինչպես որ գերմանացիներն արեցին պատերազմից հետո. դա կարեւոր է քաղաքացիական հասարակության եւ առողջ ժողովրդավարություն ստեղծելու համար»,- հեղինակը մեջբերում է երկար տարիներ Գերմանիայում ապրած մեկ այլ թուրք պատմաբանի՝ Ֆիկրեթ Ադանիրի խոսքերը: Բացի այդ՝ տեղեկացնում է, որ Թուրքիայից դուրս եկած շատ թուրք գիտնականներ ընդունում են, որ 1915 թվականին Օսմանյան կայսրության իրականացրած հայերի ջարդը 20-րդ դարում տեղի ունեցած ցեղասպանություններից մեկն է եւ տեղավորվում է 1948 թվականին ՄԱԿ-ի ընդունած «Ցեղասպանության կոնվենցիայի» սահմանման մեջ՝ գործողություններ, որոնք միտված են մարդկանց էթնիկական, ազգային, ռասայական կամ կրոնական խմբերը ամբողջությամբ կամ մասամբ ոչնչացնելուն:

 «Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին քայքայվող օսմանյան կայսրությունը, վախենալով հայերի ազգային շարժումներից, զանգվածաբար նրանց աքսորել է իր երկրի արեւելյան մասից: Տղամարդկանց, կանանց եւ երեխաներին քշել են  անապատներ, որտեղ նրանք սովի են մատնվել, խմբերով լցրել են եկեղեցիներ եւ զորատեղեր եւ դրանք կրակի տվել: Սակայն զոհվածների թիվը դեռեւս վիճելի է. հայերը նշում են 1.5 միլիոն, թուրքերը՝ մի քանի հարյուր հազար»,-գրում է «Նյու Յորք թայմսը»: Հոդվածի հեղինակը ներկայացնում է նաեւ Թուրքիայի պաշտոնական տեսակետը, որի համաձայն՝ հայերը իրենց իսկ հրահրած քաղաքացիական հակամարտության զոհն են դարձել, երբ միացել են  Օսմանյան կայսրությունը տապալել ցանկացող ռուսական զորքերին:

Հեղինակը հիշատակում է, որ Նյու Յորքի անցումային արդարադատության միջազգային կենտրոնի անցյալ տարվա եզրակացությունն այն մասին, որ էական փաստեր կան Թուրքիայի կողմից  հայերի նկատմամբ իրականացված զանգվածային ջարդերը «Ցեղասպանության կոնվենցիային» համապատասխան համարելու համար: «Եւ այնուամենայնիվ,  Թուրքիան կտրականապես ժխտում է, որ այդ ջարդերը դիտավորություն են եղել, կամ որ՝ Թուրքիայի այդ ժամանակվա  կառավարությունը բարոյական եւ իրավական պատասխանատվություն է կրել տեղի ունեցածի համար»,-գրում է «Նյու Յորք թայմսը» եւ ավելացնում, որ 1923 թվականին, Թուրքիայի Հանրապետության  հիմնադրումից հետո, թուրքական իշխանություններն իրենց երկրի ներսում «լռության վարագույր» են անցկացրել այս պատմության շուրջ եւ  իրենց ազդեցությունն օգտագործել են  այլ երկրների կառավարություններին ստիպելու համար, որ զսպեն այս հարցի նկատմամբ Թուրքիային ոչ ձեռնտու բոլոր տեսակետները:

«Այսպիսով, Թաներ Աքչամը Թուրքիայի ամենաճանաչված գիտնականներից մեկն է, որը խախտել է հայերի հետ կատարվածի մասին թուրքերի պահպանած լռությունը եւ կանգնել է իր երկրի անցյալին դեմհանդիման, համագործակցել է հայ պատմաբան Վահագն Դադրիյանի հետ, եւ այս համագործակցության արդյունքում՝ 1997 թվականին նկարահանվել է «Լռության պատնեշ» հոլանդական ֆիլմը»,-եզրափակում է «Նյու Յորք թայմսը»:

Աննա Հակոբյան