Հերիք եղավ, բոլ եղավ. մեզ տվեք մեր հողերը` արագ

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2004 թվականի մարտի 17-ի համարում

Ի պատասխան Ռոբերտ Քոչարյանի հրաժարականը պահանջող մտավորականների կազմակերպած հավաքների, երեկ կառավարության նիստերի դահլիճում հավաքված իշխանամետ մտավորականության ներկայացուցիչները իրենց ընդունած հայտարարությամբ Հայաստանի Ազգային ժողովից պահանջեցին չեղյալ հայտարարել 1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ի Կարսի պայմանագիրը, որին Հայաստանի իշխանությունները միացել են պարտադրաբար, նաեւ՝ դիմել ՌԴ պետդումային, որ անիրավազոր ճանաչի 1921 թվականի մարտի 16-ի ռուս-թուրքական (Մոսկվայի) պայմանագիրը: Այդ պայմանագրերով  Թուրքիային անցան Կարսի նահանգը եւ Սարիղամիշի գավառը՝ 19.5 հազար ք/կմ. տարածքով, իսկ Ադրբեջանը ստացավ Նախիջեւանն ու Շարուրը՝ 5.5 հազար ք/կմ. տարածքով:

Առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե Ռոբերտ Քոչարյանի հրաժարականի պահանջի եւ Կարսի ու Մոսկվայի պայմանագրերի միջեւ ոչ մի կապ չկա: Սակայն դա միայն առաջին հայացքից, քանի որ իշխանամետ մտավորականությունը, հասկանալով, որ անիմաստ եւ սեփական հեղինակության համար վտանգավոր է Ռոբերտ Քոչարյանին անմիջականորեն սատարելու քաղաքականությունը, որոշել է դա անել ազգայնամոլական եւ պատերազմական կոչերի միջոցով: Միջոցառման կազմակերպիչներն իրենց ելույթներում իշխանություններից պահանջում էին քայլեր ձեռնարկել Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի տարածքում գտնվող պատմական Հայաստանի տարածքները վերադարձնելու ուղղությամբ, որից ենթադրվում է, որ նման համազգային գործի լծված իշխանությունների հրաժարականը պահանջելը ուղղակի դավաճանություն է:

Մասնավորապես, «Ազգային միասնության ուխտ» կազմակերպության նախագահ Ռաֆիկ Համբարձումյանը հայտարարեց, որ Հայաստանը ավելի մեծ ինքնապաշտպանության հնարավորություն, քան մեր պատմությունն է՝ չունի: «Թուրքիային մենք պետք է վտարենք արցախյան բանակցություններից ընդհանրապես, քանի որ նա եղեռնագործություն է կատարել: Մենք կարողացանք գտնել ճեղքեր, որոնցով հնարավոր եղավ արցախյան խնդրին օգնության կանչել Նախիջեւանը: Մենք արցախյան բանակցությունների սեղանին պետք է դնենք Նախիջեւանի հարցը»,-հայտարարեց պարոն Համբարձումյանը: Չբավարարվելով միայն Նախիջեւանով՝ վերջինս հայտարարեց, որ Նախիջեւանի հետ մեկ ամբողջություն է նաեւ Գարդմանքը, որը նույնպես խլել են մեզանից:

Սակայն Գարդմանքի խնդրին ավելի հանգամանորեն անդրադարձավ ԱԺ նախագահ Արթուր Բաղդասարյանի խորհրդական, «Գարդման» հայրենակցական միության նախագահ Բալաբեկ Շահնազարյանը: «Մեր սերնդի միակ նվաճումը ռազմական հաղթանակն էր Ադրբեջանի նկատմամբ: Սակայն այդ հաղթանակները, մեր կարծիքով, իրենց վերջնական ավարտին չհասցվեցին. առաջին հերթին Արցախի թիկունքի ամրապնդմամբ, Գարդմանից մինչեւ Հայաստանի պատմական Պարտավ քաղաքի ազատագրումը (քաղաքը չազատագրվեց. ի դեպ, Պարտավը գտնվել է այժմյան Եվլախի մոտակայքում): Դա պատմական պահի լուրջ բացթողում էր»,-խրոխտ ձայնով հայտարարեց ՕԵԿ ներկայացուցիչը՝ ամբողջությամբ մեջբերելով նաեւ ՀՅԴ բյուրոյի ներկայացուցիչ Հրանտ Մարգարյանի ՀՅԴ 29-րդ ընդհանուր ժողովի բացման խոսքի այն հատվածը, որտեղ վերջինս, փաստելով, որ Ղարաբաղը Հայաստանի շարունակությունն է, ավելացրել է, որ մեկնարկած երթը պետք է շարունակվի մեր չքնաղ Գետաշենի, Շահումյանի եւ մյուս շրջանների ազատագրմամբ:

Սակայն ՕԵԿ ներկայացուցիչը, իր հայրենասիրությամբ առաջ անցնելով ՀՅԴ ղեկավարից, ներկայացրեց ազատագրվելիք տարածքների ավելի մեծ ցանկ. «Եթե Շահումյանի եւ Նախիջեւանի հարցերը չեն մոռացվել, ապա մոռացության են մատնվել ամբողջ հայոց Ուտյաց աշխարհը, նրա հազարամյակներով հայաբնակ գավառները, հատկապես Գանձակի եւ Գարդմանի գավառները՝ Խանլարի, Դաշքեսանի, Շամխորի, Գետաբեկի, Թովուզի, Ղազախի եւ այլ հարակից շրջանները, որոնք այսօր զավթած պահում է Ադրբեջանը»: Իսկ Ղարաբաղի հարցով հիմնական հայրենասեր Զորի Բալայանը, խոսելով Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերի մասին, հատկապես ռուսներին հիշեցրեց, որ այդ պայմանագրերը ուղղված էին ոչ միայն Հայաստանի, այլ նաեւ հենց Ռուսաստանի դեմ:

Բալայանը դա հիմնավորեց նրանով, որ այդ պայմանագրերով Թուրքիային անցած Կարսի նահանգում գործող ռուսական դպրոցները, եկեղեցիները, հիմնարկությունները այժմ հողին են հավասարեցված: Ի տարբերություն 1988 թվականի, երբ Զորի Բալայանը ԽՍՀՄ իշխանություններին գրավոր բաց նամակներ էր հղում, երեկ նա հեռուստախցիկների առաջ ռուսերեն արտասանեց մի ոգեշունչ տեքստ, որով բացատրում էր, թե Ռուսաստանի համար ինչպիսի ճակատագրական սխալ էր Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերի ստորագրումը: Ըստ նրա, այդ ելույթը պետք է ցուցադրվի Մոսկվայում եւ ՌԴ մյուս քաղաքներում: Իհարկե, թե Զորի Բալայանը, թե ակադեմիկոս Հրաչիկ Սիմոնյանը եւ թե մյուս բանախոսները այդ հակահայկական պայմանագրերի ստորագրման պատասխանատուն համարում էին ոչ թե Ռուսաստանին կամ նրա այն ժամանակվա իշխանություններին, այլ անձամբ այդ ընթացքում Ռուսաստանի ազգությունների ժողովրդական կոմիսար Իոսիֆ Ստալինին, որը, ինչպես հայտնի է, մահացել է 1953 թվականին եւ մեր մտավորականների համար այլեւս վտանգ չի ներկայացնում:

Ավետիս Բաբաջանյան