Այդ անհասկանալի երեւույթը. սուիցիդ

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2004 թվականի մայիսի 28-ի համարում

Ինքնասպանություն կամ սուիցիդ կոչվող երեւույթը մարդկության պես հին է: Այդ երեւույթի սոցիալական, փիլիսոփայական, դեմոգրաֆիական վերլուծություններով բազմաթիվ գիտնականներ են զբաղվել, սակայն լիովին հասկանալ ոչ մեկին չի հաջողվել: Մի բան փաստ է, որ ինքնասպանությունները տվյալ հասարակության հայելին են: Դա է պատճառը, որ տոտալիտար երկրներում, որպես կանոն, նման տվյալներ հավաքելու, հրապարակելու, վերլուծելու պրակտիկա չի կիրառվում: Մեր համառ փորձերը՝ պարզել, թե որքան ինքնասպանություններ են կատարվում Հայաստանում, որ սեռատարիքային խմբերում են դրանք ավելի հաճախ պատահում, ինչ հողի վրա՝ չնչին արդյունք տվեցին: Պարզվեց՝ դրանցով համապարփակ զբաղվող մարմին մեզանում չկա (գոնե մենք չհայտնաբերեցինք):

Իրավապահները դրանցով զբաղվում են այնքանով, որքանով կասկածներ կան, որ ինքնասպանությունը որեւէ մեկը կարող է դրդած լինել. այդ դեպքում քրեական գործ են հարուցում եւ ինքնասպանության հասցնողին 3-5 տարի ազատազրկում տալիս: Իսկ երբ պարզվում է, որ դրդելու փաստը չի հաստատվում, գործը կարճում են ու դրա մասին մոռանում: Առողջապահության նախարարությունում ժամանակին ինքնասպանություններն ուսումնասիրող բաժին է եղել, հիմա՝ չկա: Մեզ հաջողվեց հայթայթել ընդամենը մի խղճուկ տվյալ՝ 2004-ի մայիսի 1-21-ը Երեւանում կատարվել է 27, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածում՝ 21 ինքնասպանություն: Ինչը վկայում է եւ անզեն աչքով էլ նկատելի է, որ ինքնասպանությունները մեզանում աճել են:

Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ երբ ինքնասպանության փորձը մեկ անգամ անհաջողության է մատնվում, անձը հետագայում հիմնականում հրաժարվում է այդ մտքից: Թեեւ հաստատված փաստ է, որ ինքնասպանությունների արդյունքում աշխարհում տարեկան ավելի շատ մարդ է մեռնում, քան սպանությունների: Ինքնասպանությունների առնչությամբ ամենատարածված մոլորությունն, ըստ սուիցիդոլոգների, այն է, որ բոլոր ինքնասպանները հոգեկան հիվանդներ են: Դա էր քարոզում ԽՍՀՄ գաղափարախոսությունը. յուրաքանչյուր ինքնասպանի աննորմալ էին համարում, իսկ նման փորձ ձեռնարկածներին՝ մինչեւ կյանքի վերջը հոգեբուժարանում հաշվառման կանգնեցնում: Ըստ եվրոպական գիտնականների՝ սուիցիդների միայն 17-20%-ն է կապված հոգեկան հիվանդության հետ:

Անշուշտ, ինքնասպանության դիմողներն առավել էմոցիոնալ, սթրեսներն ու դեպրեսիաներն ավելի ծանր տանող, հոգեկան ցավի հետ չհաշտվող անձինք են: Թեեւ չի կարելի պնդել, թե ինքնասպանության դիմողներն ավելի անլուծելի խնդիրներ ունեն, քան չգնացողները: Եթե ձեւակերպենք սուիցիդի բանաձեւը, կհնչի այսպես. «Դու ոչ մեկին պետք չես, կյանքն ահավոր է, իսկ դրա այլընտրանքը մահն է»: Ինքնասպանության պատճառ են դառնում վրեժի, ատելության, անհուսության, մեղքի զգացումները, մեկուսացածությունը հասարակությունից, անձնային կորուստները, վատ հարաբերությունները շրջապատի հետ, ծանր ֆինանսական վիճակը, անպատասխան սերը եւ այլն: Մեկ շնչին ընկնող ինքնասպանություններով աշխարհում առաջին տեղում են Ռուսաստանը, Կոլումբիան, Հարավաֆրիկյան Հանրապետությունը, Մերձբալթյան հանրապետությունները, վերջում՝ ֆիլիպինները, Գվատեմալան, Ալբանիան, Դոմինիկյան Հանրապետությունը եւ որքան էլ զարմանալի է՝ Հայաստանը:

Չնայած չի բացառվում, որ սա վիճակագրության բացակայությամբ է պայմանավորված: Ամուսնացած, զավակներ ունեցող անձանց շրջանում ինքնասպանություններն ավելի հազվադեպ են, քան միայնակների: Տարիքային առումով վերջին կես դարում ինքնասպանությունները երիտասարդացել են՝ 20-30 տարեկաններն ավելի հաճախ են դիմում այդ քայլին: Սուիցիդի աճ է արձանագրվում ոչ այնքան սոցիալական ծանր շրջանում, որքան՝ գործազրկությունների: Ասենք, ԱՄՆ-ում դրանց պիկը 30-ականներին էր՝ Մեծ ճգնաժամի տարիներին, իսկ համաշխարհային պատերազմների ժամանակ, երբ գործազրկությունը նվազել էր, սուիցիդի կտրուկ անկում է նկատվել: Ռուսաստանում սուիցիդի պիկերն են՝ 1922, 1937, 1947թթ., իսկ «պերեստրոյկայի» շրջանում կտրուկ անկում է եղել: Ինքնասպանները նախընտրում են կախվելը, երկրորդ տեղում հրազենային եւ դեղորայքային մահափորձերն են: Կյանքին հրաժեշտ տվողների 25%-ը գրություններ են թողնում: Ինքնասպանություններն ավելի հաճախ կատարվում են գարնանը՝ վաղ առավոտյան: Կրոնական առումով ինքնասպանության ավելի շատ հակված են մահմեդականները, քան քրիստոնյաները:

Նշանավոր ինքնասպանություններ

Պատմությանը հայտնի առաջին ինքնասպանությունը երեւի Դիոգենեսի լեգենդն է՝ 90 տարեկանում շնչառությունը պահելով ինքնասպան լինելու մասին: Հայտնի են զանգվածային ինքնասպանությունների դեպքեր: 2000-ի մարտի 17-ին Ուգանդայում աշխարհի մոտալուտ վերջի սպասումով մոտ 600 մարդ ինքնահրկիզում կատարեց: 1978-ին Գվինեայում 900 մարդ վերջ տվեց իր կյանքին: Ինքնասպանության էին դիմում Նապոլեոնյան բանակի զինվորները Մոսկվայի մատույցների մոտ պարտվելուց հետո: Պարտվելու պատճառով ինքնասպանության դիմեցին Գերմանական նացիստները՝ Հիտլերը, Գեբելսը, Գյորինգը, Հիմլերը: Ինքնասպանություն են գործել Կլեոպատրա թագուհին՝ իր սիրեցյալ Մարկ Անտոնիոսի հետ, հռոմեական բռնապետ Ներոնը, հոլանդացի նկարիչ Վան Գոգը, ռուս բանաստեղծներ Մայակովսկին, Ցվետաեւան, Եսենինը, հույն փիլիսոփաներ Դեմոսթենեսը, Սենեկան, դերասանուհի Մերիլին Մոնրոն, Էռնեստ Հեմինգուեյը, Ստեֆան Ցվայգը:

31 տարեկանում ինքնասպան է եղել Ստալինի կինը՝ Նադեժդա Ալիլուեւան, 77 տարեկանում՝ Մաո Ցզեդունի այրին: Ինքնասպանություն են գործել նաեւ Պիկասոյի սիրուհին եւ կինը: Եսենինի սիրուհին պոետի մահից 1 տարի անց նրա գերեզմանի մոտ հրազենային կրակոցով սպանեց իրեն: Քաղաքական գործիչներից ինքնակամ հեռացել են Բրազիլիայի նախագահ Ժետուլինոն, Ճապոնիայի վարչապետ Կոնոէն՝ 1945-ին Ճապոնիայի կապիտուլյացիայից հետո: Չեխոսլովակիայի արտգործնախարար Մասարիկը, պայքարելով իր երկրի սովետականացման դեմ եւ համոզվելով, որ անզոր է, հրաժեշտի նամակ է թողել Ստալինին եւ պատուհանից դուրս նետվել: «Տիտանիկի» նավապետի օգնական Մերդոկը, տեսնելով, որ իր սխալը ճակատագրական եղավ նավի համար, ինքնասպան է եղել մինչ նավի խորտակումը: Լյուդովիկոս 14-րդի վասալներից Վատելը ինքնասպան է եղել թագավորի համար պատվիրված ձուկը ճաշին չհասցնելու պատճառով: 

Արմինե Օհանյան