Դիմադրում են. դատարանները՝ հեղափոխության շեմին

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2004 թվականի հունիսի 17-ի համարում

Ոմանք դատաիրավական բարեփոխումներ ասելով՝ հասկանում են դատարանների համար նոր շենքերի կառուցումը: Սակայն դատական իշխանության ոչ լիարժեք աշխատանքի պատճառը բոլորովին էլ շենքային վատ պայմանները չեն: Թեպետ՝ դա էլ պակաս կարեւոր չէ: Անկախ դատարաններ, հասարակությանը բավարարող արդարադատության համակարգ ունենալու համար բազմաթիվ փոփոխությունների կարիք կա. սկսած դատավորների նշանակման ու ազատման կարգից՝ մինչեւ դատավորի ֆինանսական ապահովությունն ու անձեռնմխելիությունը: 12,5 մլն դոլարի հասնող դատաիրավական բարեփոխումների վարկը (4,5 մլնը նախատեսված է փորձագետների, նախագծերի, նախահաշիվների համար), որը տրամադրում է Համաշխարհային բանկը, որպես վերջնանպատակ ունի դատական համակարգի լիարժեք գործունեությունը:

Այժմ ՀԲ վարկի հաշվին իրականացվում է «Դատական գործերի կառավարումն ու վարչարարությունը» ծրագիրը: Այս ծրագրի բաղկացուցիչներից մեկը դատարան մտնող գործերի բաշխման անաչառ մեխանիզմի ստեղծումն է: Մինչ օրս գործերը կոնկրետ դատավորների վրա մակագրել է տվյալ դատարանի նախագահը՝ առանց որեւէ հստակ սկզբունքի: Արդյունքում՝ դատարանների նախագահներին անսահմանափակ հնարավորություն էր ընձեռված փող աշխատելու կամ նման հնարավորություն տալու իրենց սիրելիներին, պատվեր կատարելու կամ իշխանությանը ձեռնտու պատվեր կատարող ընտրելու, մեկուսացնելու իրենց չենթարկված դատավորներին եւ այլն:

Ծրագրով նախատեսվում է դատական գործերի ավտոմատ բաշխում՝ համակարգչի մեջ մուտք կարվեն որոշակի տվյալներ (դատավորների զբաղվածության, այդ պահին արձակուրդում գտնվելու, մասնագիտացումների վերաբերյալ), եւ համակարգիչն ինքը կորոշի, թե ով պետք է քննի վարույթ ընդունված գործը: Անշուշտ, չի բացառվում, որ մեքենային էլ ոմանք «թելադրեն», սակայն ավտոմատ համակարգն, ըստ արդարադատության ԾԻԳ-ի ղեկավար Ա.Թունյանի, յուրաքանչյուր ապօրինի միջամտություն կֆիքսի, եւ դա հնարավոր կլինի վերահսկել: Ծրագրի հաջորդ բաղկացուցիչը դատարաններում ձայնագրառման նոր համակարգի ներդրումն է: Այսօր դատական նիստերի արձանագրությունները կազմվում են միջնադարյան եղանակով՝ թուղթ-գրչով:

Այսինքն, նիստերի քարտուղարի դերը խիստ կարեւորվում է՝ նա կարող է արձանագրել այնպես, ինչպես հարմար է գտնում ինքը կամ իր դատավորը, կարող է սխալվել, չհասցնել, կամ՝ արձանագրել այնպես, ինչպես հասկանում է լսածը: Պատահական չէ, որ փաստաբանները հաճախ բողոքում են արձանագրությունների թերություններից ու կեղծումից, որը, որպես կանոն, հնարավոր չի լինում ապացուցել: Այս համակարգի ներդրումից հետո դատական յուրաքանչյուր դահլիճում կտեղադրվի ձայնագրման համակարգ՝ համակարգչով, բարձրախոսներով: Դատական նիստերի քարտուղարները հրաժեշտ կտան թուղթուգրչին եւ կնստեն համակարգչի առջեւ: Գործը համակարգիչ կմտնի դատարան մտնելու օրն իսկ, եւ հետագա բոլոր գործողությունները եւս կարձանագրվեն համակարգչի մեջ:

Դատական նիստը սկսվելուն պես՝ քարտուղարը համակարգիչ կմուտքագրի քննվող գործի տվյալները, եւ կսկսվի ձայնագրառումը: Ընդ որում, Ուկրաինայում մշակված այս ծրագիրը հնարավորություն է տալիս ոչ միայն ձայնագրում կատարել, այլեւ որոշ պարզ գործողություններով ապահովել պրոցեսի ժամային ֆիքսումը եւ սղագրության տպագիր ստացումը: Դատից հետո գործը կկազմվի ոչ միայն ձայնագրության տպագիր արձանագրություններից, այլեւ գործին կկցվի սկավառակը, որի վրա կզետեղվի ողջ դատավարության ձայնագրությունը: Կողմը, որոշ գումար վճարելու դեպքում, կարող է պատճենել դա: Թվում է՝ ողջունելի առաջընթաց է սպասվում, սակայն ձայնագրման, նաեւ՝ դատական գործերի համակարգչային բաշխման ծրագիրը դատական համակարգի դիմադրությանն է արժանանում:

Համակարգում դա բացատրում են ֆինանսական եւ այլ դժվարություններով: Անշուշտ, դժվարություններ կան. ինչպես՝ նիստերի քարտուղարների վերապատրաստումը եւ գրչից համակարգչի անցնելու կամ օրենսդրական փոփոխությունների խնդիրը: Անհրաժեշտ կլինի նաեւ դատարաններում լրացուցիչ հաստիքներ ավելացնել՝ համակարգչային մասնագետի, արխիվի տնօրենի: Այսինքն, ծախսերը չեն սահմանափակվի միայն համակարգիչների եւ ծրագրի ձեռքբերմամբ (մեկ դատական դահլիճի համար դա կարժենա 1200 դոլար), սակայն ծախսերի մեծ մասը կարվի ՀԲ վարկի հաշվին, եւ արդյունքը, կարծում ենք, կգերազանցի ծախսերը: Ձայնագրված սկավառակները հնարավոր կլինի ներկայացնել ոչ միայն վերադաս դատական ատյաններին, այլեւ՝ Եվրոդատարան:

Չէ՞ որ, ի վերջո, դատավճիռները կայացվում են դատական արձանագրությունների հիման վրա: Կլուծվեն նաեւ դատական էթիկայի խնդիրները՝ դատավարության կողմերը կզգաստանան, դատավորները ստիպված կլինեն օրենք կարդալ, կոռեկտ լինել, նաեւ՝ կնվազի կոռուպցիան: Ձայնագրությունների հիման վրա առավել օբյեկտիվ կդառնա դատավորների նկատմամբ կարգապահական վարույթի հարուցման, նրանց լիազորությունների դադարեցման գործընթացը: Արդարադատության նախարարությունում եւ ՀԲ-ի ԾԻԳ-ում համոզված են, որ առաջիկա մեկ տարվա ընթացքում այս ծրագիրն իրականություն կդառնա:

Արմինե Օհանյան