Մուտացիա. «անդիմության» հաղթարշավ

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2005 թվականի հունիսի 15-ի համարում

Սրանից դեռեւս յոթ-ութ տարի առաջ եթե հանկարծ, թեկուզ  տեսականորեն, խոսք գնար Ղարաբաղը որպես Ադրբեջանի մաս տեսնելու մասին կամ ոչ բարձրաձայն` շշուկով, քննարկվեր տարածքները հանձնելու միտքը եւ այդ շշուկից չճշտված  պատառիկներ հանրությանը հասու դառնային կամ նշանակովի ու մեկ թեկնածուանոց ընտրություններ կազմակերպելու փորձ անգամ արվեր, մեր մամուլում ու հրապարակներում կսկսվեր մի իսկական իրարանցում: Ամենուր կհնչեին կոչեր համախմբվել ու պայքարել ժողովրդի ու պետության շահերը հանուն իշխանության պահպանման անտեսող իշխանությունների դեմ, որոնք  պատրաստվում են ծախել Ղարաբաղը եւ յուրացնել իշխանությունը: Իսկ այսօր ե՛ւ մամուլում, ե՛ւ փողոցային զրույցներում ազատորեն քննարկվում է ցանկացած հարց, ցանկացած առաջարկություն:

Լինի դա Ղարաբաղի վերաբերյալ, որը կարող է կորցնել իր ձեռքբերումները կամ, որը կարող ենք կորցնել մենք, իշխանության բռնի պահպանման, յուրայինին իշխանության բռնի փոխանցման, ազատությունները սահմանափակող օրենքների ընդունման, թե այս կամ այլ կարգի որեւէ թեմա: Ոչ մի արձագանք: Ինչպես խորհրդային ժամանակներում, երբ ժողովուրդն ապրում էր մի, իսկ իշխանությունները` բոլորովին այլ խնդիրներով ու կյանքով, եւ ամեն ինչ հենց այնպես էլ պարզ էր, իսկ միջամտությունն` անիմաստ: Չկա ազդեցությունից ծնվող հակազդեցություն: Ինչքան ուզում ես ազդիր, կարող ես ցանկացած թեմա քննարկման համար գցել հրապարակ. Ղարաբաղը տանք, Ղարաբաղը չտանք, կաշառքը համարենք օրինական եկամուտի աղբյուր, թե չհամարենք, թույլ տանք քաղաքացուն մասնակցել ընտրությանը, թե չտանք, ցանկացած թեմա, միեւնույնն է:

Մամուլն այս քննարկումների մասին կգրի: Հեռուստատեսային տաղավար կհրավիրվեն մի իբր ընդդիմադիր եւ մի իբր իշխանամետ՝ հրապարակ նետված թեման ավելի հետաքրքիր դարձնելու ընդհանուր խնդիրն աչքի առաջ ունենալով: Ամեն ինչ կընթանա որոշված հունով,  կարծես թեման ողջ հասարակությանը չի առնչվում, կարծես բոլորի հայրենիքին ու երեխաների ապագային չի վերաբերում, կարծես այս հանրությունը մի քանի տարի առաջվա Ժողովուրդը չի, երբ մի թեթեւ իրական կամ թվացյալ վտանգի դեպքում դուրս էր գալիս ու հպարտ կանգնում իր արժանապատվության համար: Թվում էր` վերջ, արդեն մենք նախկին հնազանդը չենք:

Անցյալում են մնացել ե՛ւ թուրքական, ե՛ւ ռուսական, ե՛ւ կոմունիստական բռնատիրությունները, մենք արդեն թոթափել ենք անցյալի բեռը, այլեւս Հպարտ Ժողովուրդ ենք ու մենք ենք կերտում մեր ապագան, եւ մեր քվեն է որոշում, թե ինչն ինչպես պետք է լինի: Բայց այսօր, ահա, գլխահակ, օրվա հոգսերով տարված, ինքն իր մեջ ներփակված, հոգնած, հիասթափված ու անհետաքրքիր երեկվա Ժողովուրդը  սպանում է իր օրը՝ լավ օրի հասնելու հույսը կորցրած ու անհույս չարությամբ լցված:  Իհարկե, այս չարության, անտարբերության եւ, որ ամենակարեւորն է, անհուսության պատճառները դժվար չէ փնտրել ու գտնել մեր խորհրդային անցյալում: Բայց ի՞նչ գործ ունի եւ ինչպե՞ս կարող էր այդ անցյալը հայտնվել մեր ներկայում:

Արդյո՞ք 1988-1991 թվականները իրենց արժանապատվությամբ, հպարտությամբ, ինքնազոհողության գնալու պատրաստակամությամբ, ազատամտությամբ ու ազատությամբ կոչված չէին ջնջելու ողջ սովետականը, արատավորը, սահմանազատելու մեզ մեր ստրկական անցյալից: Եթե ոչ որպես ամոթալի հնի ու հպարտ նորի սահմանագիծ, եթե ոչ որպես մի սահման, որից այն կողմ եղածը մերժվում է մեկընդմիշտ, ապա էլ որպես ի՞նչ պետք է դիտարկվեն այդ տարիները: Բայց արի ու տես, որ հետագա զարգացումները, արյամբ, քրտինքով, զոհողությունների ու պայքարի գնով այդ հստակ գծված սահմանը սկզբում թեթեւակի աղավաղեցին, իսկ հետագայում իսպառ ջնջեցին՝ անցյալի վերադարձի համար ճանապարհ հարթելով:

Նոր ուժերի հաղթանակից հետո նորերի միամտությա՞ն, անհեռատեսությա՞ն, թե՞ հաղթողի մեծահոգության արդյունքում Անկախ Հայաստանի կառավարողների շարքերում հայտնվեցին Անկախության մտքի ու ծրագրի եւ 1988-91թթ. Շարժման ընթացքում ժողովրդին ոչ միայն չմիացած, այլեւ այդ շարժման դեմ պայքարած մարդիկ: Սրանցից յուրաքանչյուրն իր հետ բերում էր տասնյակներ իրենց հին մտածողությամբ ու բարքերով, եւ 90-ականների կեսերից հետո նորերը իշխանությունում արդեն չնչին տոկոս էին կազմում, եւ չկար այլեւս այն հստակ գծված հինը նորից բաժանող սահմանը, արդյունքում`  չկար նորը, ամենուր հինն էր, սկզբում` նոր կարգախոսներով, իսկ հետագայում կարգախոսներն էլ հնով փոխվեցին:

Վերականգնվեցին սովետական տոները, նորից դարձանք Ռուսաստանի հարավային ֆորպոստ, նույնիսկ խորհրդային ՊԱԿ-ի գործակալները, որոնք ներդրված էին Շարժման մեջ այն քայքայելու նպատակով, դարձան պաշտոնյաներ, այն դեպքում, երբ ցանկացած իրեն հարգող հասարակությունում նմանները արհամարհված են, պաշտոնապես նշվում է չեկիստի օրը, ընտրություններն այլեւս ձեւական են, ինչպես հնում` թեկնածուները որոշվում ու հաղթում են, եւ լավագույնը մեկ թեկնածուից բաղկացած ընտրությունն է, իսկ պետությունն` օրվա իշխանավորը:

Այնքան է արատավորված իրականությունը, որ ով ինչ կենսագրություն ցանկանում իր համար գրում է, եթե գրել գիտի, ու հրապարակում է, իսկ ով չգիտի, վճարում է` գրում են: Կուզեն` պատերազմի մասնակից են, կուզեն` Շարժման ակտիվ անդամ, կուզեն՝ իրավաբանական կրթություն ունեն, կուզեն` տնտեսագիտական, կուզեն` գիտությունների թեկնածու են, կուզեն` դոկտոր, կախված երեւվակայությունից: Ամենագնահատվող հմտությունը շեֆին քծնելն է: Շատերի մոտ դա այնքան հաջող է ստացվում, որ նույնիսկ շեֆն է շփոթում, հարգա՞նք է, թե՞ քծնանք: Շեֆին բարեւելը, նրա աշխատասենյակ մտնելը, նրան զանգելը ամենապակասը առանց հարկերը մուծելու բիզնեսով զբաղվելու հնարավորություն է տալիս, իսկ շեֆի ու նրա շրջապատի հետ նկարվելը կամ սեղան նստելը` պատգամավորի մանդատ:

Նույն սովետական «մեր տղեն է, թող ապրի» կենսակերպն է: Միայն յուրային լինես ու միշտ պատրաստ հրահանգները կատարելու, այլ չափանիշ չկա, ու դու ամեն ինչ ես՝ ե՛ւ բիզնեսմեն, ե՛ւ անպատիժ հանցագործ, որի հետ հաշվի են նստում իրավապահները, ե՛ւ թաղի տղա ու տանիք այլ հանցագործների համար: Ճիշտ այնպես, ինչպես սահմանափակ երեւակայությամբ օժտված մարդկանց երազանք համարվող անցած դարի 60-70-ական թվականներին: Ապրում ենք սովետական բարքերով ու սովետական մտածողությամբ ոչ սովետական հռչակված երկրում, եւ այս ֆոնին բացատրելի են ե՛ւ արտագաղթը, որպես իրականությունը մերժելու ձեւ, ե՛ւ հարմարվողականությունը, որպես գոյությունը պահպանելու միջոց, ե՛ւ հիասթափությունը, ե՛ւ այն լարվածությունը, որով բոլորը սպասում են խոստացված հեղափոխությանը եւ այս իրականության ավարտին, ինչպես սպասում էին սովետների տապալմանը, որ գծեն այս անգամ արդեն խախտման ոչ ենթակա ու անձեռնմխելի հնի ու նորի նոր սահմանը:     

Վարդան Հարությունյան