Խասիաթ. եթե կալանավորել են՝ կդատեն

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2005 թվականի սեպտեմբերի 20-ի համարում

«Ամբաստանյալ, դու իմ փոխարեն քեզ ի՞նչ հոդվածով կդատեիր»՝ այսպիսի առաջին հայացքից տարօրինակ հարցով օրերս գործը քննող դատավորը դիմեց ամբաստանյալներից մեկին: Հարցը, որ դահլիճի ծիծաղը շարժեց, իրականում իր մեջ ամփոփում է մեր դատական համակարգի ողջ ողբերգությունը: Եթե բացենք փակագծերը, ապա այդ հարցով դատավորն արձանագրում էր, որ դատաքննության ընթացքում ամբաստանյալի մեղքը չի ապացուցվել, ընդհակառակը՝ պարզվել է, որ մեղադրանքը փուչ է, նախաքննական ապացույցները՝ սնանկ: Նման դեպքերում սովորաբար ամբողջ աշխարհում արդարացնում են մեղադրյալին, դեռ մի բան էլ ներողություն են խնդրում, վնասները փոխհատուցում եւ մեղավորներին պատժում, սակայն մեր դատավորներն անզոր են արդարացման դատավճիռներ կայացնել, մանավանդ եթե մեղադրյալը ինչ-որ X ժամանակ գտնվել է կալանքի տակ:

Նախնական կալանքը անխուսափելի է դարձնում մեղադրական դատավճիռը: Մարդուն կալանավորելով՝ դատախազությունը, փաստորեն, պատվեր է իջեցնում դատարանին՝ անպայման դատել ամբաստանյալին: Քանի որ եթե մարդն արդարացվի, կստացվի, որ նախաքննական մարմինը կոպիտ սխալ է թույլ տվել՝ ոչ միայն մեղադրանք է առաջադրել անմեղ մարդուն, այլեւ ազատությունից է զրկել եւ չի կարողացել մեղքը ապացուցել: Սա է պատճառը, որ նախաքննական մարմինն ամեն ինչ անում է, որ իր առաջադրած մեղադրանքը դառնա անհաղթահարելի խոչընդոտ, եւ դատարանը չհամարձակվի արդարացնել դատախազության թիրախը դարձած անձին: Իսկ դրա լավագույն եղանակը խափանման միջոցը որպես կալանք ընտրելն է:

Մինչ դատավարությունը կալանավորված մարդուն դատելու հավանականությունը մեզանում հարյուրից հարյուր է, ուստի քննիչ-դատախազների առաջին խնդիրը լինում է ոչ թե մեղքն ապացուցելը կամ ապացույցներ հավաքելը, այլ դատարանից նախնական կալանքի սանկցիա պոկելը: Այդ դեպքում՝ կարելի է հանգիստ լինել, որ քննիչի սխալը կամ անորակ քննությունը չի բացահայտվի: Նախնական կալանք կրող յուրաքանչյուր անձ Հայաստանում գիտի, որ «մեկ է, դատելու են», այսինքն՝ ինչ-որ կերպ արդարացնելու են նախնական կալանքը: Եթե անգամ դատարանում պարզվի, որ մարդը նորածնի պես անմեղ է, միեւնույն է՝ նրան կա՛մ նվազագույն պատիժ կտան, կա՛մ հոդվածը կվերաորակեն ավելի մեղմ հոդվածի, կա՛մ էլ լավագույն դեպքում՝ գործը կուղարկեն լրացուցիչ քննության:

Արդարադատությունը բացառող այս փակ շղթայում ամենավատ դերը, փաստորեն, ստանձնել է դատարանը՝ այն դարձել է քննիչի սխալներն արդարացնող, նախաքննական որոշումները դակող մարմին, որն ի վիճակի չէ մերժել նախաքննության մարմնի կողմից դեմ տված բավական կասկածելի սանկցիաները: Մինչդեռ օրենքն ասում է, որ «խափանման միջոցները հարկադրանքի միջոցներ են, որոնք կիրառվում են կասկածյալի կամ մեղադրյալի նկատմամբ՝ քրեական գործով վարույթի ընթացքում նրանց ոչ պատշաճ վարքագիծը կանխելու եւ դատավճռի կատարումն ապահովելու նպատակով»: Ընդ որում՝ խափանման միջոց կիրառելը պարտադիր չէ, առավել եւս՝ կալանք կիրառելը: Խափանման միջոցների բազմազանությունից մեր քննիչ-դատախազները նախընտրում են հատկապես կալանավորումը, որն ամենածանրն է 7 հնարավոր միջոցներից:

Մյուս վեցն են՝ գրավը, ստորագրություն չհեռանալու մասին, անձնական երաշխավորությունը, կազմակերպության երաշխավորությունը, հսկողության հանձնելը (անչափահասների համար) եւ հրամանատարության հսկողությանը հանձնելը (զինծառայողների համար): Անգամ գրավը, որ համարվում է կալանավորման այլընտրանքային խափանման միջոց, բայց կիրառվում է միայն թեթեւ եւ միջին ծանրության հանցագործությունների դեպքում, շատ հազվադեպ է օգտագործվում՝ թեեւ մեղադրյալի փախուստի դեպքում այդ 1000-2000 դոլար գրավը գնում է պետական բյուջե, ինչը նշանակում է, որ իրավապահները պետք է շահագրգռված լինեն գրավի կիրառմամբ:

Սակայն պարզվում է՝ դատախազությունը գրավը եւս օրգանապես չի հանդուրժում՝ օրերս դատավորներից մեկը պատմեց, որ թեթեւ հանցանքում (մեղսագրվող հոդվածով նախատեսված է մինչեւ 3 տարի ազատազրկում) մեղադրվող մի անձի նկատմամբ գրավ է կիրառել ու կրակն ընկել՝ «վերեւից» զանգել են, ասել՝ «ազատվելու դիմում կգրես»: Երկար բանակցություններից հետո «վերեւում» համաձայնել են, որ վերաքննիչն այդ որոշումը բեկանի եւ հարցը դրանով փակվի: Այսպիսի խայտառակ կախյալ վիճակում գտնվող դատական համակարգը, բնականաբար, ի վիճակի չէ օրենսդրության ընձեռած բոլոր հնարավորություններից օգտվել:

Ինչպես, օրինակ, ընդհանրապես չի օգտվում «անձնական երաշխավորություն» կիրառելուց, որը ենթադրում է մեկ կամ երկու հեղինակավոր անձանց երաշխավորութամբ եւ որոշակի գրավի մուծումով մեղադրյալին բաց թողնելը: Ընդ որում՝ օրենսդիրը ենթադրելով, որ այս խափանման միջոցը լիարժեքորեն կկիրառվի, քրեական պատիժ է նախատեսել իր պարտավորությունները չկատարող երաշխավորի համար՝ քրեական օրենսգրքի 346 հոդվածը՝ «Անձնական երաշխավորի կողմից իր ստանձնած պարտավորությունները չարամտորեն չկատարելը, որի հետեւանքով կասկածյալը կամ մեղադրյալը խուսափել է քննությունից կամ դատից», նախատեսում է պատիժ մինչեւ 2 տարի ազատազրկման ձեւով: Նախաքննության մարմնի հրահանգով կալանքի սանկցիաներ տվող դատարանը նախ եւ առաջ պետք է ձերբազատվի դատախազության հանդեպ ունեցած վախից:

Արմինե Օհանյան