Ֆուտբոլի Եվրոպայի առաջնությունների պատմությունը. Ուշ լինի, նուշ լինի

Ուղիղ 5 շաբաթից՝ հունիսի 10-ին, Ֆրանսիայում մեկնարկելու է ֆուտբոլի Եվրոպայի 15-րդ առաջնությունը եւ այսուհետ պարբերաբար ներկայացնելու ենք նախորդ 14 առաջնությունների համառոտ պատմությունը: Տարօրինակ է, բայց փաստ. ֆուտբոլի հայրենիք համարվող, ընդհանրապես ֆուտբոլի պատմության ընթացքում բոլոր կարեւոր որոշումների եւ գաղափարների հեղինակ Եվրոպան իր սեփական առաջնությունը ունեցել է այլ աշխարհամասերից ավելի ուշ. Հարավային Ամերիկայում առաջնություններ անցկացվում են 1916 թվականից, Ասիայում՝ 1956, Աֆրիկայում՝ 1957 թվականից, իսկ Եվրոպայի 1-ին առաջնությունն անցկացվել է միայն 1960 թվականին:

Այս իրավիճակը, բնականաբար, իր պատճառներն ուներ: Երկար տարիներ ֆուտբոլում տոն տվողը Եվրոպան էր. միջազգային կառույցները ղեկավարում էին եվրոպացիները, Աշխարհի առաջնությունները, Օլիմպիական խաղերի ֆուտբոլի մրցաշարերը ընթանում էին մեծամասամբ եվրոպական թիմերի դոմինանտությամբ եւ նոր՝ ներեվրոպական մրցաշարի անցկացմանը դեմ էին առաջին հերթին եվրոպական առաջատար երկրները: Ընդ որում, 1954թ. հիմնադրված եվրոպական ֆուտբոլային ասոցիացիաների միությունը (ՈՒԵՖԱ) սկզբնական շրջանում չուներ հեղինակություն ֆուտբոլային շրջանակներում եւ պետք էր որեւէ լուրջ քայլ, իրադարձություն, նախաձեռնություն հանդես բերվեր ՈՒԵՖԱ-ի չինովնիկների կողմից: 1958 թվականի հունիսի 2-ին կայացած ՈՒԵՖԱ-ի հերթական նստաշրջանում Ֆրանսիայի ֆեդերացիայի գլխավոր քարտուղար Անրի Դելոնեի եւ Իտալիայի ֆեդերացիայի նախագահ Օտարինո Բարրասիի առաջարկությամբ վերջապես հաստատվեց համաեվրոպական 1-ին մրցաշարի՝ «Եվրոպայի ազգերի գավաթի» կանոնակարգը:

Մրցաշարի անցկացմանը կողմ քվեարկեցին ՈՒԵՖԱ-ի անդամ 30 երկրների ուղիղ կեսը՝ 15-ը, իսկ 7 երկիր դեմ քվեարկեց (8-ն էլ ձեռնպահ մնացին): Եվրոպայի առաջնության անցկացմանը դեմ քվեարկած երկրների շարքում էին բրիտանական երկրները, Իտալիան, Գերմանիան, Բելգիան: Ամեն դեպքում որոշումը ընդունվեց, եւ 4 օր անց  պատրաստ էր մրցաշարի կանոնակարգը, մրցանակը: Ֆրանսիացի հայտնի ոսկերիչ Միշել Շաբիոնը Աթենքի հնագիտական թանգարանում պահվող մոտ 4 հազարամյա ծաղկամանի նմանությամբ արծաթյա մրցանակ էր պատրաստել, որը մինչ այժմ էլ հանձնվում է Եվրոպայի չեմպիոնին:

1958թ. սեպտեմբերի 28-ին Մոսկվայի «Լուժնիկի» ստադիոնում 100 հազարից ավելի մարզասերների ներկայությամբ ԽՍՀՄ հավաքականը (ի դեպ հավաքականի ավագի թեւկապը կրում էր Նիկիտա Սիմոնյանը) ընդունեց Հունգարիայի ընտրանուն: Հենց այս խաղն ու ամսաթիվն էլ համարվում է Եվրոպայի առաջնությունների սկիզբ: Արդեն 4-րդ րոպեին ԽՍՀՄ հավաքականի հարձակվող Անատոլի Իլյինը բացեց հաշիվը. սա էլ Եվրոպայի առաջնություններում խփված 1-ին գոլն է: Ընդհանուր առմամբ առաջին առաջնությանը մասնակցեցին 17 հավաքականներ, որոնք գավաթային մրցակարգով (պարտվողը դուրս է մնում) որոշեցին եզրափակիչ մրցաշարի մասնակիցներին: Եվրոպայի 1-ին առաջնության ժամանակ, ի դեպ, տեղի է ունեցել առաջին փոխարինումը, թեեւ այն ժամանակ փոխարինումները արգելված էին: Իռլանդիա-Չեխոսլովակիա հանդիպման 23-րդ րոպեին վնասվածք ստացած չեխ ֆուտբոլիստը փոխարինվեց. սա տեսան եւ իռլանդացիները, եւ մրցավարը, բայց նրանց ջենտլմենական պահվածքի շնորհիվ հնարավոր եղավ այդ փոխարինումը: Խաղը շարունակվեց՝ կարծես ոչինչ էլ տեղի չէր ունեցել: 

1960 թվականի ամռանը Ֆրանսիայում կայացավ եզրափակիչ մրցաշարը, որին մասնակցեցին որակավորման փուլերը հաղթահարած 4 թիմ՝ Ֆրանսիան, Հարավսլավիան, Չեխոսլովակիան եւ ԽՍՀՄ - ը: Ընդ որում, ԽՍՀՄ-ը եզրափակիչում հայտնվեց ավելի շատ քաղաքական իրադարձությունների հետեւանքով: Քառորդ եզրափակիչում պետք է հանդիպեին Ֆրանկոյական Իսպանիան ու ԽՍՀՄ հավաքականները: Մոլի հակակոմունիստ Ֆրանկոն արգելեց իր ֆուտբոլիստներին մեկնել Խորհրդային երկիր եւ խաղալ կոմունիստական երկրի հավաքականի հետ:  Իսկ Իսպանիան այդ տարիներին ուժեղագույնն էր համարվում Եվրոպայում. Մադրիդի «Ռեալը», որի ֆուտբոլիստները կազմում էին ազգային հավաքականի կորիզը, մի քանի տարի շարունակ հռչակվում էր Եվրոպայի լավագույն ակումբ, իսկ մարզիչ Էլանիո Էրերան արդեն համարվում էր լեգենդար իր նորարարական ֆուտբոլային մտածողությամբ: Իսպանիայի հավաքականին պարտություն գրանցվեց, եւ ԽՍՀՄ-ը առանց խաղալու հայտնվեց Ֆրանսիայում: Կիսաեզրափակիչում Հարավսլավիան հաղթեց Ֆրանսիային, իսկ ԽՍՀՄ-ը՝ Չեխոսլովակիային: 1960թ. հուլիսի 10-ին Փարիզի «Պարկ դե Պրենս» ստադիոնում, 18 հազար ֆուտբոլասերների ներկայությամբ հաղթելով Հարավսլավիայի հավաքականին 2-1 հաշվով, Եվրոպայի չեմպիոնի կոչումը նվաճեց ԽՍՀՄ հավաքականը: Ցավոք, եզրափակիչ խաղին հավաքականում արդեն չկար Սիմոնյանը: