Տնտեսությունը՝ Մորփեոսի գրկում. բյուջեն էլի չի կատարվելու

Տեղեկատվությունն այն մասին, թե այս տարվա պետական բյուջեն թերակատարվելու է, ճիշտն ասած, մի քիչ տարօրինակ է թվում եւ անհավատալի:

Սա թերեւս պայմանավորված է նրանով, որ ՀՀ պետեկամուտների կոմիտեն արդեն մի քանի անգամ հաղորդագրություններ է տարածել, որ հարկերն եւ տուրքերը այս տարի հավաքվում են ավելի շատ, քան անցած տարի...: Սերժ Սարգսյանն էլ մի առիթով հայտարարեց, թե այս տարվա ապրիլին աննախադեպ, մոտ 100 միլիարդ դրամի հարկեր ու տուրքեր են հավաքվել: Ու այս ֆոնին կանխատեսումները, թե այս տարվա պետական բյուջեն թերակատարվելու է, այնքան էլ հիմնավոր չէին թվում: Սակայն դա թերեւս միայն հոգեբանական ընկալումների շարքից է: Թվաբանությունը, որը ճշգրիտ գիտություն է, բոլորովին այլ բան է ասում. բյուջեն իրոք թերակատարվելու է:

Եվ ահա թե ինչու է դա տեղի ունենալու: Առնվազն 2014 թվականից մեր բյուջեն թերակատարվում է: Առնվազն հարկային եկամուտների գծով: Այսպես. 2014 թվականի ՀՀ պետբյուջեի մասին օրենքով նախատեսված էր, որ այդ տարի հարկային եկամուտներն ու տուրքերը կազմելու են 1 տրիլիոն 97 միլիարդ դրամ: Տարին ամփոփելուց հետո պարզվեց, որ հավաքագրվել է 1 տրիլիոն 64 միլիարդ դրամ: Այսինքն հարկերի եւ տուրքերի թերակատարումը կազմել է 33 միլիարդ դրամ:

2015 թվականին պատկերը ավելի սրվեց: 2015-ի պետբյուջեով սահմանվել էր, որ հարկային եկամուտների ու տուրքերի ընդհանուր ծավալը կկազմի 1 տրիլիոն 138 միլիարդ դրամ: Տարվա ընթացքում, սակայն, հավաքագրվեց ընդամենը 1 տրիլիոն 67 միլիարդ դրամ: Թերհավաքագրումը արդեն 71 միլիարդ դրամ էր:

Ի՞նչ կլինի այս տարի: Փորձենք հաշվել: 2016 թվականի պետբյուջեով սահմանվել է, որ այս տարվա հարկային եկամուտներն ու տուրքերը միասին կազմելու են 1 տրիլիոն 129 միլիարդ դրամ: Ինչպե՞ս հաշվարկել, թե որքանով կթերակատարվի այս տարվա ցուցանիշը: Դա այնքան էլ դժվար չէ: Այս տարվա ընթացքում պետբյուջեի հարկային եկամուտներն ու տուրքերը, ինչպես նշեցինք, պետք է կազմեն 1 տրիլիոն 129 միլիարդ  դրամ, ինչը 62 միլիարդ դրամով կամ 5.8 տոկոսով ավելին է անցած տարվա փաստացի ցուցանիշից: Իսկ դա նշանակում է, որ տարվա համապատասխան ժամանակահատվածներում հավաքագրված հարկերն ու տուրքերը պետք է առնվազն 5.8 տոկոսով գերազանցեն անցած տարվա նույն ժամանակահատվածներում հավաքագրված ծավալները: 2015 թվականի առաջին կիսամյակում հավաքագրվել էր 500 միլիարդ դրամ հարկ եւ տուրք, իսկ 2016 թվականի նույն` առաջին կիսամյակում հավաքվել է 512 միլիարդ դրամ: Աճը կազմում է 2.4 տոկոս:

Այսինքն, անցած տարվա համեմատ հարկերի եւ տուրքերի աճի տեմպը երկու անգամ ավելի քիչ է, քան պետք է լիներ բյուջեն կատարելու համար: Այսպիսով, եթե այս տարվա առաջին կիսամյակում արձանագրված միտումները տարածենք ամբողջ տարվա վրա, ապա 2016 թվականի պետբյուջեն կթերակատարվի 2.4 տոկոսով կամ մոտ 27 միլիարդ դրամով: Ցավոք սրտի, պետք է արձանագրել, որ սա թերեւս լավագույն սցենարն է: Իրականում թերակատարումը կլինի ավելի մեծ, եւ կան նման կանխատեսման բոլոր հիմքերը:

Մեր առանց այդ էլ քնկոտ տնտեսությունը սկսել է ավելի լայն հորանջել ու ամենայն հավանականությամբ շուտով խոր քուն կմտնի: Այսինքն իրական են այն կանխատեսումները, որ տարվա երկրորդ կիսամյակում տնտեսությունը ավելի քիչ հարկեր կվճարի:  Այս սպասումները եւս ունեն բավականին ամուր հիմնավորումներ: Նախ, մեր տնտեսության «նավթը» հանդիսացող մասնավոր տրանսֆերտները շարունակում են նվազել երկնիշ տեմպերով: Դրա արդյունքում բնակչության գնողունակությունը շարունակելու է նվազել: Բնակչության կողմից ավելի քիչ ապրանքներ ու ծառայություններ ձեռք բերելու հետեւանքով ավելի քիչ ապրանքներ են արտադրվելու կամ ներմուծվելու: Իսկ դա ուղղակիորեն հանգեցնում է հարկերի նվազմանը: Հարկերի նվազմանն է հանգեցնելու նաեւ օտարերկրյա ներդրումների ծավալների անկումը: Իսկ որ այստեղ կա անկում՝ չափազանց մեղմ է ասված: Ներքին ներդրումները առերեւույթ աճում են, սակայն՝ միայն առերեւույթ: Խոսքը բանկերի կողմից բիզնեսի վարկավորման աճի մասին է: Աճ կա, սակայն դա ոչ թե նոր վարկեր են, այլ նախկինում վերցրած վարկերի վերավարկավորում: Այսինքն, տնտեսվարողը, որը որեւէ բանկից ունի, ասենք, 20 տոկոսանոց վարկ, գնում է մեկ այլ բանկ, նրանից 19 տոկոսով նոր վարկ է վերցնում, որով փակում է նախկին վարկը: Զուտ ցուցանիշների տեսանկյունից վարկ է տրվում, սակայն դա չի ներդրվում տնտեսության մեջ: Տնտեսությունը կարող էր աշխուժանալ վարկերի տոկոսների անկման հաշվին, սակայն ԿԲ-ն ամեն ինչ անում է դա կանխելու համար, որպեսզի դրամը չարժեզրկվի:

Ի դեպ, այն, որ ամսական կտրվածքով հարկերը նվազում են, արդեն երեւում է նույնիսկ պաշտոնական վիճակագրությունից: Եթե այս տարվա «ռեկորդային» ապրիլին հավաքվել է 7.7 տոկոսով ավելի հարկ անցած տարվա նույն ամսվա համեմատ, ապա մայիսին այդ աճը արդեն 6.9 տոկոս էր, իսկ հունիսին՝ 2.2 տոկոս:

Տնտեսությունը կարելի էր աշխուժացնել արմատական բարեփոխումներ անելով` ջախջախել մոնոպոլիաները, իրական պայքար մղել կոռուպցիայի դեմ, արդյունավետ ծախսել բյուջեի միջոցները ու ավելի շատ կապիտալ ներդրումներ անել եւ այլն: Սակայն կառավարությունը ցույց տվեց, որ մեր տնտեսության աշխուժացման ու զարգացման այսպիսի տարբերակը իր համար անընդունելի է: Եվ ուրեմն հարկերը գնալով չեն աճելու, ու այս տարվա բյուջեն կթերակատարվի 5-6 տոկոսով: Մոտավորապես այնքան, որքան անցած տարի: