Ով կֆինանսավորի գիտությունը. Ճիշտ բան ասելը դեռ քիչ է

ՀՀ վարչապետ Կարեն Կարապետյանը հասավ գիտությանը: Երեկ նա այցելել էր ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիա, հանդիպել  գիտական կազմակերպությունների ղեկավարներին, քննարկել գիտության ոլորտում առկա խնդիրներն ու դրանց լուծման ուղիները:

Վարչապետը, բնականաբար,  հետաքրքիր բաներ է ասել: Ասել է` «Այսպես շարունակելով՝ մենք լավ չենք ապրելու: Հատուկ ուզում եմ այս թեման ընդգծել, որպեսզի խոսենք, թե ինչպե՞ս ենք կառուցելու կառավարություն-Գիտությունների ակադեմիա հարաբերությունները, որպեսզի գիտությունը զարգանա՝ մեկ, որպեսզի գիտնականն արժանավայել ապրի՝ երկու, որպեսզի գիտնականը հավելյալ արժեք ստեղծի ՀՆԱ-ի մեջ՝ երեք, եւ ինքը կարողանա ունենալ իրեն գնահատելու հայտանիշներ»:

Անդրադառնալով գիտական հիմնարկների ֆինանսավորմանը, վարչապետը ասել է. «Պետք է հասկանալ, թե ի՞նչն է սխալ կատարվում: Եթե մեր խոսակցության արդյունքում լինելու է միայն այն, որ կառավարությունը փող քիչ է տալիս, ապա մեր խոսակցությունը գործնական չի դառնա»:

Ասել է նաեւ, թե «Մենք ունենք մեկ տարբերակ: Նման բանաձեւով քայլ առ քայլ գնալու ենք առաջ: Բոլոր ինստիտուտները, որոնք նույնիսկ տեսականորեն կարող են ունենալ կիրառական արդյունք, պետք է աշխատեն դրա վրա, եւ այդ հարցում մենք մաքսիմալ պետք է ձեզ աջակցենք: Սա է տարբերակը»:

Եթե երկու բառով ամփոփենք գիտության մասին վարչապետի ասածները, ապա թերեւս կստացվի հետեւյալը: Քանի դեռ գիտական հիմնարկները «նստած են» պետական բյուջեի վրա եւ չեն մտածում փող վաստակելու մասին, գիտությունը չի զարգանա: Գիտությունը կզարգանա այն ժամանակ, երբ կստեղծի որեւէ արդյունք` պրոդուկտ, որը ենթակա է վաճառքի: Կառավարությունն էլ պատրաստ է այդ պրոդուկտը տանել «շուկա», դնել վաճառասեղանին` հարթակին, որի վրայից այն կգնեն գնորդները:

Փոքր վերապահումներով վարչապետի առաջարկած սխեման գործում է ամբողջ աշխարհում: Կառավարությունը ֆինանսավորում է միայն ֆունդամենտալ գիտությունները, որը չափազանց թանկ հաճույք է, իսկ գիտության այն մասը, որը հնարավոր է կոմերցիալիզացնել, ապա դրա հետ կառավարությունները գործ չունեն: Դա գիտւթյան եւ բիզնեսի ներքին խնդիրն է: Ու փորձը ցույց է տալիս, որ համապատասխան միջավայր ստեղծելու դեպքում գիտությունն ու բիզնեսը իրար հետ «եղբայրանում են»:

Ինչու նույն գործընթացը տեղի չի ունենում մեզ մոտ: Մեզ մոտ կա ե՛ւ գիտական բավականին ուժեղ պոտենցիալ, ե՛ւ կա նաեւ շատ հարուստ բիզնես: Ու ահա այստեղ է, որ հանգում ենք մի տխուր եզրակացության: Հարցը նույնիսկ այս դեպքում գտնվում է քաղաքական հարթության վրա:

«Գաղափարը ձեւակերպեք իքս կառույցին եւ վաճառեք, որպեսզի նա ձեզ հետ դառնա համահետազոտող եւ իր վրա վերցնի գիտնականների ծախսը՝ գիտակցելով, որ հինգ տարի հետո դառնալու է հաղթող...»,- երեկ ասել է վարչապետը:

Ձեւակերպված գաղափարը գնելու համար փող է պետք եւ «հաղթող» դառնալու ցանկություն: «Հաղթող» դառնալու ցանկություն ունեցողները «հաղթող են» դառնում ոչ թե, պատկերավոր ասած, գիտությունից ձեւակերպած գաղափար գնելով, այլ իշխանության հովանավորություն ստանալով: Ծախսը գրեթե նույնն է: Բայց իշխանության հովանավորությունը ստանալու համար վճարված գումարները երաշխիք են, որ տվյալ «հաղթողը» կստանա այս կամ այն ապրանքը ներկրելու մենաշնորհ, կամ այսինչ հանքավայրը շահագործելու իրավունք....: Իսկ նույն ծախսը գիտության մեջ դնելու դեպքում ամենեւին էլ հայտնի չէ, ստացված պրոդուկտը կտնօրինես դո՞ւ, թե հետդ սկզբում 50 տոկոս փայ կմտնեն, հետո էլ քեզ ընդհանրապես կհեռացնեն ասպարեզից:

Հիմա պատկերացրեք, որ ասենք Սամվել Ալեքսանյանը կամ Գագիկ Ծառուկյանը իրենց հսկայական ունեցվածքի մի չնչին մասը որոշում են ներդնել գիտության մեջ: Օրինակ, այսինչ գիտահետազոտական ինստիտուտին, որը արդեն ունի որոշակի փորձ ու ուսումնասիրություններ, պատվիրում են աշխատանքներ սկսել այսինչ լամպերի ստեղծման ուղղությամբ, որը, ասենք, 3 անգամ ավելի քիչ է էներգիա ծախսում, բայց ունի ցածր ինքնարժեք: Եթե ծրագիրը ստացվի, ապա պատվիրատուն կարճ ժամանակում կբազմապատկի իր ունեցվածքը: Բայց կարող է եւ չստացվել: Հայտնի՞ է որեւէ մեկին մի դեպք, որ մեր հայտնի օլիգարխները այսպիսի հարաբերությունների մեջ մտնեն գիտական աշխարհի հետ:

Իսկ նրանք, ովքեր հաճույքով կգնային իրենց բիզնեսը գիտության միջոցով «հաղթող» դարձնելու ուղղությամբ, այդքան փող չունեն: Այլ կերպ ասած, մեր պես երկրների գիտության հիմնական խնդիրն այն է, որ կապիտալը գտնվում է ոչ արդյունավետ բիզնեսի մոտ: Մեր օլիգարխների «բիզնես հաջողությունը» պայմանավորված չէ նրանով, թե որքանով են նրանք նոր ու մրցունակ ապրանքներ արտադրում, ծառայություններ մատուցում, այլ նրանով, թե որքանով են քիփ իշխանության հետ, որքանով են ֆինանսավորում նրա վերարտադրությունը:

Ու քանի դեռ իշխանությունը այդ ֆինանսավորմամբ վերարտադրվում է, ուստի ավելի լավ պայմաններ է ստեղծում օլիգարխների համար, ու կապիտալը էլ ավելի է կենտրոնանում նրանց մոտ, անարդյունավետ բիզնեսը դառնում է ավելի անարդյունավետ, իսկ իրական պոտենցիալ ունեցող բիզնեսը էլ ավելի է զգում «թթվածնի» պակաս: Եթե ուշադիր ուսումնասիրենք աշխարհի փորձը, ապա կհամոզվենք, որ «հաղթող» են այն երկրները, որտեղ կապիտալը կենտրոնացած է արդյունավետ, մրցունակ պրոդուկտ ստեղծող բիզնեսի ձեռքում: Աշխարհի ամենահարուստ մարդը` Բիլ Գեյթսը, որի կարողությունը շուտով կհասնի 100 միլիարդ դոլարի, «նստած է» գիտության պրոդուկտների վրա: Իլոն Մասկը 45 տարեկան հասակում 10 միլիարդ դոլար ունեցվածքը հիմնականում կուտակել է հենց գիտությունը կոմերցիալիզացնելու շնորհիվ: Նա հիմա արտադրում է էլեկտրոմոբիլներ, աշխատում այլընտրանքային էներգետիկայի ուղղությամբ ու հրթիռներ է բաց թողնում...: 

Մի խոսքով, վարչապետը երեկ Գիտությունների ակադեմիայում ընդհանուր առմամբ ճիշտ բաներ էր ասում: Սակայն դա քիչ է` շատ քիչ, եթե չասենք՝ անիմաստ, քանի դեռ չի լուծվել ավելի խորքային` քաղաքական խնդիրը: