ՊԵԿ-ը փոքր ու երկչոտ քայլեր է անում, առանց խորը ու համակարգային փոփոխությունների

ՀՀ պետեկամուտների  կոմիտեի նախագահ Վարդան Հարությունյանը երեկ ամփոփում էր անցած մի քանի ամիսներին իր ղեկավարած գերատեսչության գործունեությունը:

Զուտ թվաբանական իմաստով հպարտանալու հիմքեր Հարությունյանը ունի: Խոսքը, օրինակ, հարկերի հավաքագրման մասին է: Բայց ինչպիսին էլ լինեն թվերը, բոլոր այդպիսի ձեռքբերումները դառնում են անիմաստ, երբ հաշվի ենք առնում ադրբեջանական խնձորի պատմությունը: Խնդիրը ամենեւին այն չէ, որ Ադրբեջանից խնձոր է բերվել: Խնդիրն այն է, որ մաքսային սահմանը կատարելապես անվերահսկելի է: Եթե խնձորը ադրբեջանական չլիներ, այդ իրավիճակը չէր բացահայտվի: Եվ այդ միջադեպը ակնհայտորեն նյարդայնացնում էր նաեւ Վարդան Հարությունյանին: «Էսքան լավ բանը չեք ուզում տեսնել, էդ մի բանն եք տեսնո՞ւմ...»,- մի քանի անգամ դիմելով լրագրողներին՝ ասաց ՊԵԿ նախագահը:

Հիմա տեսնենք «լավ բաները»: Այս տարվա առաջին եռամսյակում ՊԵԿ-ը հավաքագրել է 255 միլիարդ դրամի հարկեր եւ տուրքեր, այն դեպքում, երբ բյուջեով նախատեսված ծրագրային առաջադրանքը եղել է 242.4 միլիարդ դրամ: Այսինքն, ՊԵԿ-ը մոտ 12.6 միլիարդով կամ 5.2 տոկոսով գերակատարել է առաջադրանքը: Լա՞վ է սա, թե վատ: Առաջին հայացքից շատ լավ է: Իրականում, սակայն, քննարկելու թեմա է: Հարց է, թե ինչպես է ՊԵԿ-ը հավաքագրել այդ գումարը, կամ եթե ավելի պարզ ասենք՝ ով է վճարել այդ հարկը: ՊԵԿ նախագահը պնդում էր, որ հավաքագրումների ավելացումը հիմնականում ստվերի կրճատման հաշվին է: Մենք բերեցինք մի պարզ օրինակ, որով կասկածի տակ է դրվում այդ պնդումը:

Այսպես, Հայաստանում շաքարավազը թանկանում է, իսկ համաշխարհային շուկաներում` էժանանում: Շաքարի ներկրման եւ մեծածախ վաճառքի բացարձակ մոնոպոլիային տիրապետող «Ալեքս գրիգ», կամ ինչպես հիմա է կոչվում «Ալեքս հոլդինգ» ընկերությունը, որը պատկանում է Սամվել Ալեքսանյանին, ունեցել է, մեղմ ասած, գերշահույթներ: Շաքարավազի վաճառքի գնի ուղիղ 20 տոկոսը` ավելացված արժեքի հարկը, վճարում է ոչ թե տնտեսվարողը, այլ այդ շաքարավազը գնողը: Եթե շաքարավազի մեկ կիլոգրամը արժե 300 դրամ, ապա դրա 20 տոկոսը, կամ 60 դրամը ավելացված արժեքի հարկն է: Եթե շաքարավազի մեկ կիլոգրամը արժե 400 դրամ, ապա այդ դեպքում ԱԱՀ-ն 80 դրամ է: Այսինքն, շաքարավազը թանկ վաճառելու դեպքում յուրաքանչյուր կիլոգրամից Ալեքսանյանը պետբյուջե կվճարի 20 դրամ ավելի գումար: Եթե հաշվի առնենք, որ տարեկան շաքարի սպառումը Հայաստանում կազմում է մոտ 60 միլիոն կիլոգրամ, ապա ապրանքը արհեստականորեն թանկացնելու շնորհիվ կարձանագրվի, թե Ալեքսանյանը վճարել է 1.2 միլիարդ դրամով ավելի հարկ: Իրականում դա վճարում ենք մենք` սպառողներս, իսկ տնտեսվարողի եկամուտները ամենեւին չեն նվազում, ստվերը՝ նույնպես:

Վարդան Հարությունյանը մեր ներկայացրած այս սխեմայի «կենսունակությունը» ամենեւին էլ չհերքեց եւ առաջարկեց միասին նստել եւ հաշվարկել: Առաջարկը հաճույքով ընդունեցինք: Միայն շաքարավազով, սակայն, պատկերը ամբողջական չի դառնա: Պետք է մանրամասն ուսումնասիրել հարյուրավոր ու հազարավոր ապրանքների շրջանառության սխեմաները, որը «միասին նստել»-ով հնարավոր չէ ուսումնասիրել: Դա հենց ՊԵԿ-ի հիմնական գործառույթն է:

Գոնե հենց այն փաստը, որ հարկերի հավաքագրման «պլանը» գերակատարելուն զուգահեռ՝ Հայաստանում գրանցվել է պարենային ապրանքների ավելի քան 5 տոկոս գնաճ, թերեւս արդեն մտահոգիչ է: Այսինքն, մեծ է հավանականությունը, որ, շատ կոպիտ ասած, տնտեսվարողները ՊԵԿ-ի պահանջած հարկերը տալու նպատակով ուղղակի բարձրացրել են ապրանքների գները: Այդ դեպքում հարկերը ավելացել են ոչ թե տնտեսվարողների ստվերի կրճատման շնորհիվ, այլ սպառողներից ավելի շատ գումարներ «քերելու» արդյունքում: Իսկ սա վատ է, շատ վատ: Իհարկե, կարող է եւ նման երեւույթ չկա, եւ ստվերը իրոք կրճատվել է: Իսկ դա պարզ կդառնա առաջիկայում:

Բայց պետք է նկատել, որ կան զարգացումներ, որոնք կարելի է առանց վերապահումների դրական գնահատել: Դրանցից է ՊԵԿ-ի ներկայացրած մի նախագիծ, ըստ որի՝ Հայաստան ներկրվող հումքը եւ մեքենա-սարքավորումները սահմանի վրա այլեւս չեն հարկվելու ԱԱՀ-ով: Տեսականորեն հենց ՊԵԿ-ը պետք է դեմ լիներ այս նախաձեռնությանը, քանի որ այդ նախագիծը ընդունելու դեպքում կարճաժամկետ հեռանկարում պետբյուջեի եկամուտները կնվազեն, սակայն երկարատեւ ժամանակահատվածում դա կարող է զգալիորեն աշխուժացնել արտադրությունը Հայաստանում: Այս տեսանկյունից ամենաուշագրավն այն է որ ՊԵԿ-ը ոչ միայն դեմ չէ նման նախագծին, այլ հենց ինքն է դա նախաձեռնել:            

Բայց նույնիսկ սա քիչ է: Իրավիճակը ամբողջ պետական կառուցվածքի, ու նաեւ ՊԵԿ-ի գործառույթների իրականացման առումով այնքան լուրջ է, որ մեկ-երկու դրական քայլերով դժվար է էական շտկումներ մտցնել: Եթե ստվերային տնտեսության մասնաբաժինը մի քանի տոկոսով նվազի, դա քիչ է, շատ քիչ, որովհետեւ ստվերային տնտեսության մասնաբաժինը չափազանց մեծ է: Եթե Հայաստանում օլիգոպոլիաների դերն ու ազդեցությունը մի քիչ նվազի, դա քիչ է: Շատ քիչ: Դրանց ազդեցությունը պետք է ձգտի զրոյի, որպեսզի երկրում շոշափելի փոփոխություններ լինեն: Իսկ այս հարցերը քաղաքական են, եւ դրանց լուծումը համակարգային պետք է լինի: Առայժմ առավելագույնը, ինչից կարող ենք ուրախանալ, փոքր, երկչոտ, ավելի շատ կոսմետիկ մի քանի փոփոխություններ են: Իսկ դա քիչ է` շատ քիչ: Նույնիսկ չեղածի հաշիվ է: