Հայաստանի պետական պարտքը «դիսկոմֆորտի զոնայում է», բայց էլի ենք պարտք վերցնելու

ՀՀ ֆինանսների նախարար Վարդան Արամյանը երեկ ավետեց բարի լուր՝ այս տարի մեր տնտեսական աճը կլինի ավելին, քան նախատեսված էր ՀՀ բյուջեով: Նախատեսված էր 3.2 տոկոս, կլինի 4.3: Ուրախանա՞լ, թե չուրախանալ. այս է խնդիրը: Առաջին հայացքից եթե մեր տնտեսությունը ավելի է աճելու, քան նախատեսված էր, անշուշտ, պետք է ուրախանանք: Բայց դա՝ միայն առաջին հայացքից: Իրականում պետք է ուսումնասիրել, թե ինչպես է ստացվելու այդ աճը:   

Նախ, երբ մշակվում էր այս տարվա պետական բյուջեն, եւ կանխատեսվում էր այս տարվա տնտեսական աճը, այն ժամանակ ոչ ոք չէր ասում, թե 2016-ին ընդամենը 0.2 տոկոս է լինելու: Կանխատեսվում էր 2-3 տոկոս: Եվ ստացվեց, որ այս տարվա 4.3 տոկոսը կստացվի միայն շնորհիվ նրա, որ այդ աճը համեմատվելու է անցած տարվա գրեթե չաճած տնտեսության հետ: Այսինքն, համեմատության բազան չափազանց ցածր է: Սրանով ուրախանալու հիմքերը արդեն իսկ մի քիչ խարխլվում են: Բայց՝ մի քիչ: Իսկ երբ նայում ենք, թե ինչ գին ենք վճարելու դրա համար, կարող է նույնիսկ մի քիչ տխրենք: Ինչպես երեկ տեղեկացրել է նախարարը, այս տարվա ընթացքում մեր պետական պարտքը կաճի մոտ 430 միլիոն դոլարով, որից 400 միլիոնը արտաքին պարտքն է: Ըստ Արամյանի, բացարձակ թվերն այնքան էլ կարեւոր չեն, այլ կարեւոր է վարվող քաղաքականությունը, թե ինչպես է կայունացվում եւ աստիճանաբար նվազեցվում պարտքը, եւ կարեւոր է, որ դա լինի ՀՆԱ առաջանցիկ աճի հաշվին, ոչ թե՝ Հունաստանի օրինակով: Այսինքն, տնտեսությունը պետք է ավելի արագ աճի, քան պարտքը: Չհամաձայնել ֆինանսների նախարարի հետ, թերեւս, հնարավոր չէ: Սակայն ցուցանիշները ցույց են տալիս, որ մենք գնում ենք հենց Հունաստանի ճանապարհով: Եթե այս տարի մեր պարտքը աճի 430 միլիոն դոլարով, իսկ տնտեսությունը (ՀՆԱ-ն) 4.3 տոկոսով, կստացվի, որ մեր պարտքը 1.5 անգամ ավելի արագ է աճում, քան տնտեսությունը: Այլ կերպ ասած, պարտքի աճն է առաջանցիկ եւ ոչ թե տնտեսության: Իսկ վերջին 6-7 տարիների դինամիկան ընդհանրապես սահմռկեցուցիչ է՝ պարտքը աճել է 5 անգամ ավելի արագ տեմպերով, քան տնտեսությունը: Մասնավորապես, 2009 թվականին մեր ՀՆԱ-ն կազմեց 8.7 միլիորդ դոլար, իսկ պարտքը 3.1 միլիարդ դոլար էր: 2016 թվականին մեր ՀՆԱ-ն դարձավ 10.3 միլիորդ դոլար, իսկ պարտքը կազմեց 5.9 միլիարդ դոլար: Այսպիսով ՀՆԱ-ն աճեց 18 տոկոսով, պարտքը՝ 90 տոկոսով: Հետաքրքիր է՝ Հունաստանի դեպքում է՞լ է այսպես եղել, թե այնտեղ մի քիչ ավելի մեղմ պատկեր էր: 

2017 թվականի վերջին, ըստ Վարդան Արամյանի, մեր պարտքը կկազմի ՀՆԱ-ի 58.8 տոկոս, մինչդեռ տարվա սկզբին 56.6 տոկոս էր: Այս ցուցանիշով մենք մոտեցել ենք վերջնագծին, որը սահմանված է մեր օրենսդրությամբ: Ըստ «Պետական պարտքի մասին» ՀՀ օրենքի, մեր պարտքը չի կարող գերազանցել ՀՆԱ-ի 60 տոկոսը՝ դա առավելագույն թույլատրելի սահմանագիծն է: Հիմա ֆինանսների նախարարությունը Արժույթի միջազգային հիմնադրամի հետ քննարկումներ է անցկացնում պարտքի չափանիշներում որոշակի փոփոխություններ անելու վերաբերյալ. «Առաջարկելու ենք հարկաբյուջետային կանոններ, որ միջնաժամկետում պարտքը հետ բերենք կոմֆորտ զոնայի մեջ»,- երեկ ասել է ֆինանսների նախարարը: Տարօրինակն այն է, որ մինչ այժմ պետական պաշտոնյաները կարծես թե չեն հայտարարել, թե մեր պետական պարտքը «դիսկոմֆորտի զոնայի» մեջ է:

Պարտք վերցնելու նպատակը տնտեսական աճի ապահովումն է: Աճը, կամ առնվազն՝ ակնկալված աճը չի եղել: Բայց, ըստ նախարարի, ահռելի պարտքեր ներգրավելով՝ մենք խուսափել ենք տնտեսական անկումից:  «Մենք դրսից պարտք ենք վերցրել, ներդրումներ ենք արել: Նորմալ է, որ տնտեսությունում անկում չի գրանցվել, մինչդեռ տարածաշրջանում եւ ԵԱՏՄ երկրներում՝ բոլորի մոտ եղավ այդ անկումը, որովհետեւ Ռուսաստանի ազդեցությունը բավականին մեծ էր»,- ասել է նախարարը:

Իրոք, մեր տնտեսության կախվածությունը Ռուսաստանից մեծ է, շատ մեծ, չափազանց մեծ: Եվ մեր տնտեսության աճը կամ նվազումը հիմնականում պայմանավորված է Ռուսաստանից ստացվող մասնավոր տրանսֆերտներից: Եթե արտագնա աշխատանքի մեկնած կամ ընդհանրապես արտագաղթած մեր հայրենակիցները շատ են փող ուղարկում Հայաստան, ապա մեզ մոտ արձանագրվում է տնտեսական աճ: Եթե տրանսֆերտները նվազում են՝ նվազում է նաեւ տնտեսությունը: Ցավոք սրտի, այս օրինաչափությունը կպահպանվի նաեւ այս տարի: Արձանագրվելիք տնտեսական աճը՝ 4.3 տոկոսը, մեծամասամբ պայմանավորված կլինի նրանով, որ ի տարբերություն 2015-2016 թթ., մասնավոր տրանսֆերտների ծավալի աճ է արձանագրվում: Տարին դեռ չի ավարտվել, եւ այս պահին դժվար է ասել, թե այս տարի որքանով ավելին կլինեն մասնավոր տրանսֆերտները անցած տարվա համեմատ, սակայն կարելի է վստահաբար պնդել, որ տրանսֆերտների աճը մեծապես կնպաստի ՀՆԱ-ի աճին: Այս տեսանկյունից դիտելիս կստացվի, որ մենք պարտք ներգրավելով՝ ընդամենը «լցնում ենք» այն բացը, որը առաջանում է տրանսֆերտների նվազումից:

Եվ ընդհանրապես, ավելի կարեւոր է ոչ թե պարտքի մակարդակը, այլ այն, թե ինչպես է օգտագործվում այդ պարտքը: Եթե այդ գումարները ուղղվում են այնպիսի ծախսերի, որոնք հետագայում բերելու են տնտեսության աշխուժացմանը, ապա դա կարելի է նորմալ համարել: «Այդ միջոցները չեն բաժանվել մարդկանց, դրանք ուղղվել են ենթակառուցվածքներին»,- երեկ ասել է նախարարը: Եթե խոսքը, օրինակ, «Հյուսիս-Հարավ» մայրուղու մասին է, ապա, ցավոք, այստեղ լուրջ խնդիրներ կան: Դեռ պարզ չէ՝ այդ մայրուղու շինարարությունը երբ կավարտվի, կամ կավարտվի՞ երբեւէ, թե կիսատ կմնա: Մի ուշագրավ փաստ եւս: Ենթակառուցվածքներին ուղղված միջոցները պետք է հանգեցնեին շինարարության ծավալների աճին, մինչդեռ 2008-2009 թթ. սկսած՝ մեզ մոտ անընդմեջ անկում է գրանցվել շինարարության ոլորտում: Այնպես որ, ներգրավված միջոցների առնվազն մի մասը կարծես թե «բաժանվել է մարդկանց»:

Մի խոսքով, եթե նույնիսկ Վարդան Արամյանի կանխատեսումները իրականանան եւ արձանագրվի կանխատեսվածից ավելի բարձր տնտեսական աճ, գործ կունենանք ընդամենը քանակական փոփոխության հետ: Որակական փոփոխություններ մեր տնտեսության մեջ գոնե առայժմ չեն զգացվում: