Փակուղիներ. գժի կանխավարկա՞ծ, թե՞ անորակ փաստաթուղթ

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2005 թվականի նոյեմբերի 19-ի համարում

Զրույց Կառավարման ակադեմիայի ռեկտոր Արմեն Հարությունյանի հետ:

- Պարոն Հարությունյան, առաջարկվող սահմանադրական փոփոխությունները իդեալականացնելու պրոցես է սկսված: Մինչդեռ նախագծում այնպիսի հակասություններ կան, որոնք շատ դեպքերում տանելու են քաղաքական ճգնաժամերի: Էլ չենք խոսում բազմաթիվ իրավական հակասությունների մասին: Մասնավորապես, նախագծի 4-րդ հոդվածում արձանագրված է, որ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունները անցկացվում են հավասար, ուղղակի ընտրական հիմունքի վրա: Մինչդեռ, հոդված 108-ում նշված է, որ Երեւանի քաղաքապետի ուղղակի կամ անուղղակի ընտրությունը սահմանվելու է օրենքով: Այսինքն, հոդված 108-ը ուղղակի հակասում է հոդված 4-ին, քանզի Երեւանը առաջարկվող նախագծով համայնք է եւ քաղաքապետի ընտրությունը, համաձայն հոդված 4-ի, պետք է տեղի ունենա ուղղակի ընտրական ճանապարհով:

- 4-րդ հոդվածում արձանագրվածը տեղական ինքնակառավարման մարմինների համար ընդհանուր նորմ է, որից բացառություն կարող է նախատեսված լինել, եւ Երեւանի համար նախատեսված է նաեւ հնարավոր այդ բացառությունը:

- Իսկ ինչո՞ւ այդ հնարավոր բացառությունը ամրագրված չէ Սահմանադրության մեջ: Այդ տրամաբանությամբ ցանկացած սահմանադրական նորմ կարող է ունենալ իր հնարավոր բացառությունները:

- Բայց սա կոմենտար չէ, սա Սահմանադրություն է: Իհարկե, համաձայն եմ, որ ձեւակերպումը այլ կերպ կարող էր լինել: Կարող էր գրվել, որ Երեւանի քաղաքապետի դեպքում նախատեսվում է նաեւ անուղղակի ընտրություն, որով կհստակեցվեր, որ 4-րդ հոդվածը ընդհանուր մոտեցումն է, իսկ տվյալ դեպքի համար կարող է նաեւ այսպիսի բացառություն լինել: Եւ ընդհանրապես, եթե այս տրամաբանությամբ շարժվենք, ապա ցանկացած Սահմանադրություն կարելի է այնպես մեկնաբանել, որ առաջանան անհաղթահարելի փակուղիներ:  

- Անցնենք հաջորդ հնարավոր եւ ամենավտանգավոր փակուղուն. վարչապետի առաջարկմամբ նախագահը նշանակում է նախարարներին: Ընդունենք այնպիսի մի իրավիճակ, որ վարչապետն առաջարկում է  X-ի թեկնածությունը, իսկ նախագահը համառորեն հրաժարվում է նշանակել այդ X-ին: Ստեղծված իրավիճակում ի՞նչ լուծումներ են նախատեսում առաջարկվող սահմանադրական փոփոխությունները, եթե հնարավոր միակ լուծումը՝ նախագահի կողմից վարչապետի ազատումը, բացառվում է:

- Իսկ ի՞նչ է լինելու ձեր նշած իրադրության վերջը: Վերջը լինելու է բախում, եւ այդ դեպքում ի՞նչ են դրանից շահելու նախագահը կամ վարչապետը. ոչինչ: Ուրեմն, նորմալ, բանական մարդը այդ ճանապարհով չի գնա, եւ պետք չէ առաջնորդվել խելագարության կանխավարկածով: Նշեք որեւէ մեխանիզմ, որի դեպքում այդ իրադրությունը լուծում կունենար, եւ ես ձեր նշած մեխանիզիմի մեջ էլ եթե խորանամ խելագարի կանխավարկածով, կտեսնեք, որ ոչ մի լուծում չկա: Ես պարզապես բացառում եմ նման բան: Չկա որեւէ Սահմանադրություն, որ նրա հակակշիռների եւ զսպումների համակարգը չմշակվի հետադարձ հայացք ձգելով երկրի քաղաքական-իրավական ավանդույթներին: Դրանք իրար հետ օրգանական կապ ունեն. այլապես, Սահմանադրությունը կվերածվի ինստրուկցիայի, կոմենտարի: Սահմանադրության մեջ չի կարող հաշվի չառնվել հասարակական պրակտիկան:

- Այդուհանդերձ, ընդունենք, որ ապագա վարչապետը եւ ապագա նախագահը համառ, ամբիցիոզ անձնավորություններ են, եւ ոչ մեկը չի զիջում մյուսին: Ելքը ո՞րն է, որը պետք է նախատեսեր Սահմանադրությունը:

- Ինչքան էլ համառ լինեն, երկուսն էլ զիջելու են՝ հանուն իրենց քաղաքական երկարակեցության: Ոչ մի քաղաքական գործիչ երկիրը չի տանի ճգնաժամի իր կապրիզի համար՝ հանուն այս կամ այն նախարարի անձի: Միշտ էլ կարող է գտնվել այն անձը, որի շուրջ հնարավոր է գալ կոմպրոմիսի: Սեփական ինքնապահպանման համար նախագահը եւ վարչապետը անպայման կգան կոմպրոմիսի, այլապես, ձեր նշած իրավիճակը բերելու է փակուղու հենց այդ գործիչների քաղաքական կարիերայի համար: Եւ ոչ մի մեխանիզմ էլ մեզ չի փրկի, եթե մարդիկ որոշել են կողի ընկնել եւ չզիջել:

- Եւս մեկ հնարավոր փակուղային իրավիճակ. առաջարկվող փոփոխություններով եթե խորհրդարանը երկու անգամ անընդմեջ երկու ամսվա ընթացքում հավանություն չի տալիս կառավարության ծրագրին, ապա ՀՀ նախագահը արձակում է ԱԺ-ն: Սակայն նախագծի մեկ այլ դրույթում նախագահը չի կարող լուծարել ԱԺ-ն, եթե երկրում հայտարարվել է արտակարգ դրություն: Ընդունենք այնպիսի մի իրավիճակ, երբ ԱԺ-ի կողմից կառավարության ծրագիրը երկրորդ անգամ հավանության չի արժանանում, եւ ԱԺ-ն, համաձայն Սահմանադրության, պարտադիր պետք է լուծարվի: Բայց մինչ այդ երկրում հայտարարվում է արտակարգ դրություն: Ի՞նչ լուծում պետք է ստանա ստեղծված իրավիճակը. մի կողմից կա ԱԺ-ն լուծարելու պարտադրանքը, մյուս կողմից՝ արտակարգ դրության ժամանակ նախագահը չի կարող արձակել ԱԺ-ն:

- Արտակարգ դրության դեպքում ռեժիմը եւ դետալները սահմանվում են  օրենքով, եւ երկրի նախագահը պարտավոր է լինելու տեղավորվել դրա մեջ: Չեն կարող խորհրդարանը լուծարելը եւ արտակարգ դրությունը իրար հետ համընկնել. այս դեպքում գործում է տրամաբանական մեկնաբանությունների ինստիտուտը:

- Այսինքն, հնարավոր այս իրավիճակի դեպքում ե՞ւս ապավինենք միայն տրամաբանությանը:

- Եթե որեւէ երկրի Սահմանադրություն կբերեք, որտեղ այս դեպքի համար  որեւէ մեխանիզմ է առաջադրված, ես բան չեմ ունենա ասելու: Այստեղ հեծանիվ հորինելու հարկ չկա. ԱԺ-ն արտակարգ դրության մասին օրենք է ընդունելու, եւ օրենքում կդետալացվեն մնացած դրույթները: Սահմանադրությունը հիմունքներ է տալիս, իսկ մնացած դետալները կարգավորվում են օրենքով: Մենք մեր Սահմանադրությունից ուզում ենք մի բան, որը ոչ մի երկրի Սահմանադրությամբ չի կարգավորվում:

- Պարոն Հարությունյան, առաջարկվող փոփոխությունների հոդված 110-ում արձանագրված է. «Համայնքները, հանրության շահերից ելնելով, կարող են օրենքով միացվել միմյանց կամ առանձնացվել: Մինչեւ օրենսդրական նախաձեռնության ներկայացումը կառավարությունը համապատասխան համայնքում նշանակում է տեղական հանրաքվեներ: Համայնքները կարող են միավորվել կամ բաժանվել՝ անկախ տեղական հանրաքվեների արդյունքից»: Այսինքն, սահմանադրական այս նորմով մենք ամրագրում ենք ժողովրդին նվաստացնելու դրո՞ւյթը, երբ անկախ հանրաքվեի արդյունքից, խորհրդարանը կարող է հակառակ որոշում կայացնել: 

- Որեւէ մեկին նվաստացնելու հարց այստեղ չկա: Հանրաքվեները լինում են  տարբեր տեսակի, այդ թվում նաեւ՝ կոնսուլտացիոն հանրաքվեներ: Եւ այս դեպքում խոսքը գնում է հենց այդպիսի հանրաքվեի մասին:

- Այսինքն, պետությունը փող է ծախսում, լսում է ժողովրդի կարծիքը, նրա հետ կոնսուլտացիա է անում, որպեսզի հետո այդ կարծիքն արհամարհի՞:

- Այո, հնարավոր է հանրաքվեի արդյունքը հաշվի չառնվի, որովհետեւ համապետական շահերը ավելի բարձր են, քան կոնկրետ այս կամ այն համայնքի շահը:

- Այդ դեպքում, մի արեք այդ կոսնուլտացիոն հանրաքվեն եւ միանգամից առաջնորդվեք պետական ամենաբարձր շահով:

- Բայց մի տեղ էլ կարող է հանրաքվեի արդյունքը հաշվի առնվել, եթե  համապետական շահը դրան չի հակասում: Եւ այդ դրույթը, որը գործում է Եվրոպայում, ո՛չ ժողովրդի կարծիքի նվաստացում է ենթադրում եւ ո՛չ էլ հակասում է ՏԻՄ եվրոպական խարտիային: Կոսնուլտացիոն հանրաքվեն լրացուցիչ ինֆորմացիա է, բայց եթե խորհրդարանը կգա եզրահանգման, որ տվյալ դեպքում համապետական շահը շատ ավելի կարեւոր է, քան տեղական հանրաքվեն, այո, կարող է եւ հանրաքվեի արդյունքները հաշվի չառնել: Այս դրույթը ընդամենը պետական շահն առաջ տանելու մեխանիզմն է ապահովում, եւ ես կարծում եմ, որ հազարից մեկ դեպքում կարող է ստեղծվել այնպիսի իրավիճակ, երբ համապետական շահը եւ համայնքի շահը իրար հակասեն:  Մինչդեռ, Սահմանադրությունը չի կարող բոլոր դռները բաց չթողնել:

Հ.Գ. Այնուամենայնիվ, առաջ քաշված հարցերը մնում են, եւ ինչքան էլ մենք փորձենք կոնկրետ քաղաքական մի հնարավոր ճգնաժամից խուսափելու համար գտնել ամենաջենթլմեն ու իրար զիջող նախագահ եւ վարչապետ, վերը նշած իրադրությունը միանգամյան հնարավոր է եւ, պարզվում է, անլուծելի է: Իսկ բոլոր նշված դեպքերում խելագարության կանխավարկածով չառաջնորդվելը հարցի լուծում չէ: Եւ Արմեն Հարությունյանն էլ ոչ թե մեր առաջադրած իրավիճակների լուծում է նկարագրում, այլ հավաստիացնում է, որ նման իրավիճակ չի լինի: 

Նաիրա Զոհրաբյան