Ֆեմիդա. նոր դատական համակարգ` հին դատավորներով

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2006 թվականի փետրվարի 16-ի համարում

Դատական համակարգում առաջիկայում սպասվում են էական փոփոխություններ, որոնք պայմանավորված են սահմանադրական բարեփոխումներով: Դատական համակարգի առանձին ներկայացուցիչները արդեն իսկ պարբերաբար ակնարկում են այդ հնարավոր փոփոխությունների մասին: Ավելին, ներկայումս մշակվում են այն օրենսդրական առաջարկները, որոնց արդյունքում դատական համակարգը կունենա որակական նոր ձեւ: Ինչպիսի՞ դատական համակարգ կարող ենք ունենալ մոտ ապագայում: Այս հարցի պատասխանը մեզ հետ զրույցում ներկայացրեց վճռաբեկ դատարանի նախագահ Հովհաննես Մանուկյանը: Նա նախ նկատեց, որ դատական համակարգը դե յուրե ներգրավված չէ օրենսդրական փոփոխությունների գործընթացում, սակայն ինքը տեղյակ է դրանցում առկա մոտեցումներին:

Հովհաննես Մանուկյանի խոսքերով, դատական համակարգում անհրաժեշտ փոփոխությունները պայմանավորված չեն միայն սահմանադրական բարեփոխումներով: Այդ փոփոխությունների հիմքում ընկած է նաեւ դատական համակարգի անցած տարիների գործունեության փորձը: «Այդ ութ տարիների փորձը ցույց է տվել այն բոլոր բացերը եւ թերությունները, որոնք ունի մեր օրենսդրությունը, իսկ դրանք քիչ չեն»,- ասաց Մանուկյանը: Սպասվող փոփոխությունների առաջին փուլը վերաբերելու է դատական համակարգի երեք ատյանների (առաջին ատյանի դատարան, վերաքննիչ դատարան եւ վճռաբեկ դատարան) իրավասությունների բաշխմանը: Վճռաբեկ դատարանի նախագահի գնահատմամբ, ներկայումս դատարանների իրավասությունների բաշխումը խախտված է: «Այսօր ունենք մի իրավիճակ, երբ վերաքննիչ դատարանը եւ առաջին ատյանի դատարաններն իրականացնում են միեւնույն գործառույթը»,- ասում է նա:

Դատական գործընթացների պրակտիկան ցույց է տվել, որ երբ առաջին ատյանի դատարաններում գործերը քննվելուց հետո բողոքարկվում են վերաքննիչում, այստեղ դատաքննությունը սկսվում է զրոյից: Արդյունքում, երբեմն այնպիսի իրավիճակ է ստեղծվում, որ դատաքննությանը մասնակցող կողմերն առաջին ատյանում ոչ բոլոր փաստերն են ներկայացնում՝ ի սկզբանե պատրաստվելով վերաքննիչ դատարան գնալուն: Այսինքն, առաջին ատյանի դատարանը վերածվում է դատական ինչ-որ նախապատրաստական մարմնի: Ուստի, ըստ Հովհաննես Մանուկյանի, անհրաժեշտ է այնպես անել, որ առաջին ատյաններում գործերն ամենայն մանրամասնությամբ քննվեն, իսկ վերաքննիչում արդեն դիտարկվեն բողոքարկված դատական գործի իրավական հանգամանքները` արդյոք առկա փաստերի հիման վրա առաջին ատյանի կայացրած որոշումն արդարացի՞ է, թե՞ ոչ: Ներկայումս այսպիսի ընթացակարգով գործերը քննարկում է վճռաբեկ դատարանը:

Հաջորդ խնդիրը, որը պետք է լուծվի սպասվող փոփոխություններով, վճռաբեկ դատարանին նոր որակ հաղորդելն է: Ըստ Հովհաննես Մանուկյանի, վճռաբեկ դատարան եկող գործերը ներկայումս ավելի քան շատ են: «Այսօր վճռաբեկ դատարան եկող գործերի մի «խողովակ» կա, որի տրամագիծը շատ մեծ է: Այս տրամագիծը պետք է լինի ողջամտորեն փոքր, այն հաշվով, որ վճռաբեկ դատարանը կարողանա ընդունել որոշումներ, որոնք դատական համակարգի համար իրենց բարձր մակարդակով եւ որակով կարեւոր նշանակություն կունենան դատական համակարգի եւ դատական պրակտիկայի համար: Դրանք պետք է որոշիչ լինեն առանձին կատեգորիաների գործերի հետագա քննարկման համար»,- ասում է վճռաբեկ դատարանի նախագահը:

Այսինքն, վճռաբեկը պետք է զերծ մնա դիմումների հեղեղից: Իսկ այն գործերը, որոնք նա կքննարկի, պետք է ընդհանրական բնույթ ունենան, այսինքն՝ վերաբերեն այնպիսի խնդիրների, որոնք դատական պրակտիկայում առավել հաճախակի են հանդիպում, իսկ դրանց առնչությամբ վճռաբեկ դատարանի կայացրած որոշումները կլինեն իմպերատիվ: «Այսինքն՝ վճռաբեկ դատարանը տեսնելով, որ նմանատիպ գործերը բազմաթիվ են, որպեսզի ստորադաս ատյաններն այդ վեճերին տան ճիշտ լուծում, վճռաբեկ դատարանն իր վերջնական խոսքը կասի դատական «նախադեպով»»,- ասում է Հովհաննես Մանուկյանը: Նման իմպերատիվ որոշումները կհանգեցնեն նրան, որ ստորադաս դատարանները պարտադրված կլինեն նմանատիպ դատական գործերում կիրառել այն իրավական մոտեցումը, որն արտահայտել է վճռաբեկ դատարանը:

Այս խնդիրը կարեւոր է, քանի որ հայկական իրականության մեջ հաճախակի ենք հանդիպում, երբ միանման գործերում դատավորները տարբեր մոտեցումներ են կիրառում, ինչը հիմնականում պայմանավորված է լինում նրանով, թե կոնկրետ որ դեպքում պատասխանողի, հայցվորի կամ մեղադրյալի դերում ով կամ ում հովանավորյալն է հանդես գալիս: Ինչեւէ, նոր դատական համակարգում, ըստ Հովհաննես Մանուկյանի, առաջին ատյանի դատարանը պետք է լինի արդարադատության բեռի հիմնական կրող ատյանը, որտեղ պետք է փաստի հետ կապված բոլոր հարցերը վերջնական լուծում ստանան: Իսկ վերաքննիչ եւ վճռաբեկ դատարանները պետք է լինեն դատարաններ, որոնք ավելի շատ պետք է քննարկեն գործի իրավական հանգամանքները: Դատական համակարգի փոփոխությունների երկրորդ փուլը վերաբերելու է Արդարադատության խորհրդին:

«ԱԽ գործունեությունը պետք է օրենքով կարգավորվի ոչ միայն այն տեսանկյունից, թե ինչպես են նիստերը գումարվում եւ ընթանում, այլ պետք է մանրամասն նկարագրվեն այն լիազորությունները, որոնք իրականացնում է ԱԽ-ն»,- ասում է Հովհաննես Մանուկյանը: Տվյալ դեպքում խոսքն այն մասին է, որ, ասենք, պետք է օրենքով հստակ սահմանվի, թե ինչպես են ձեւավորվում դատավորների թեկնածուների ցուցակները, ինչպես են դրանցում ընդգրկված մարդիկ դառնում դատավորներ: Ներկայումս դատավորների պիտանելիության կամ նոր թեկնածուների ցուցակների կազմման գործընթացը օրենքով չի մանրամասվում: «Արդյոք այսօրվա իրավիճակն ընդունելի՞ է մեզ համար, երբ մարդը կարող է փողոցից գալ եւ երկու ամիս անց դառնալ դատավոր»,- հռետորական հարց է ուղղում վճռաբեկ դատարանի նախագահը: 

Դատական համակարգում սպասվող մյուս խնդիրը դատարանների կառավարման անկախության խնդիրն է: Տվյալ դեպքում խոսքը վերաբերվում է դատարանների տնտեսական կառավարմանը` նյութատեխնիկական, կազմակերպչական իրազեկման եւ նմանատիպ հարցերում: Ըստ Հովհաննես Մանուկյանի, ներկայումս դատարանները չնայած առանձին կառույցներ են, սակայն գործնականում նրանց կառավարումն անկախ չէ, քանի որ մի դրվագում դատարանի կառավարման վրա կարող է ազդել, ասենք, ֆինանսների նախարարությունը, իսկ մյուսում` դատախազությունը եւ այսպես շարունակ: «Այսօր դատական համակարգը չի ինքնակառավարվում, այսօր կառավարման ինչ-որ անհասկանալի գործընթացներ են տեղի ունենում»,- ասում է Հովհաննես Մանուկյանը:

Ուստի, վերջինիս խոսքերով, անհրաժեշտ է այնպիսի համակարգ մշակել, որը թույլ կտա ապահովել, որպեսզի դատարանները լիարժեք ինքնակառավարվեն: Վճռաբեկ դատարանի նախագահի խոսքերով, կարող է դատավորների ընդհանուր ժողովի կողմից հիմնադրվել մի կառույց, որը կիրականացնի կառավարումը: Այսինքն, խոսքը գնում է դատական դեպարտամենտ ստեղծելու մասին, որը կենթարկվի դատավորների ընդհանուր ժողովին: Դատական համակարգում ենթադրվող փոփոխությունների հաջորդ խումբը վերաբերում է կոռուպցիոն ռիսկերի նվազեցմանը, ինչին կանդրադառնանք առանձին:

Վահագն Հովակիմյան