Երկրպագուների բախումներ, ջախջախիչ հաղթանակ «Գալաթասարայի»  նկատմամբ. հայկական ֆուտբոլն Օսմանյան կայսրությունում

Հայերն Օսմանյան կայսրությունում բավական մեծ նշանակություն են տվել սպորտին: Սուլթան Համիդի օրոք ֆուտբոլով կամ այլ մարզաձեւով զբաղվելն արգելված է եղել, սակայն 19-րդ դարի վերջից հայկական սպորտն սկսել է զարգանալ: Բազմաթիվ մարզաձեւերի թվում հայերը զբաղվել են նաեւ ֆուտբոլով: Եղել են հայկական մի շարք ֆուտբոլային թիմեր, որոնք մասնակցել են տարբեր մրցաշարերի ու հաղթանակներ տարել: Եղել է նույնիսկ հայկական լիգա ստեղծելու գաղափար, որը չի իրագործվել Առաջին համաշխարհային պատերազմի եւ Հայոց ցեղասպանության պատճառով, որին զոհ են գնացել նաեւ բազմաթիվ հայ մարզիկներ:

20-րդ դարի սկզբներին Կոստանդնուպոլսում եւ Զմյուռնիայում ձեւավորվել են հայկական առաջին ֆուտբոլային թիմերը: Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ միայն Կոստանդնուպոլսում եղել են 40-ից ավելի ֆուտբոլային ակումբներ: Դրանք շատ կազմակերպված են եղել, գործել են կանոնակարգով: Մեծ կարեւություն են տվել խորհրդանիշներին, եւ գրեթե բոլոր թիմերն իրենց ակումբների տարբերանշանով մարզահագուստ են կրել:

^{Իզմիրի հայ որսորդաց ակումբի ֆուտբոլային թիմը, «Մարմնամարզ», 1910}

Այդ շրջանում տարբեր ոլորտների զարգացմանը զուգընթաց խորանում էին ազգայնական հարցերը, եւ դա, ինչպես նշված է «Ցեղասպանության հանդես» պարբերականում, արտացոլվել է նաեւ սպորտի վրա: Ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ թիմերի անունները սերտորեն կապված էին դրանց հիմնադիրների ու անդամների ազգային պատկանելիության հետ: Օրինակ, հայկական թիմերի ու ակումբների անվանումներում կարելի էր հանդիպել հայ թագավորների, հին դիցարանի աստվածների անուններ, ինչպես նաեւ տեղանուններ: Հայկական թիմերից էին «Արաքսը», «Տորքը», «Բալթա-Լիմանը», «Վասպուրականը», «Կիլիկիան», «Շավարշանը»: Հայտնի է նաեւ Իզմիրի հայ որսորդաց ակումբի, «Ատլաս» մարմնամարզական ակումբի, «Միացյալ ակումբի», Պէրպէրեան վարժարանի, Տարսոնի Ս. Պողոս վարժարանի ֆուտբոլային թիմերի, ինչպես նաեւ պատանեկան «Ծիծեռնակ» ֆուտբոլային թիմի մասին:

^{Մարզվանի ամերիկյան դպրոցի «Շավարշան» ֆուտբոլային թիմը, «Մարմնամարզ», 1911}

Թուրքական 2 հայտնի ակումբների՝ «Ֆեներբախչեի» ու «Գալաթասարայի» պատմությունները կապված են հայկական թիմերի հետ: Ըստ թուրքական ֆուտբոլի պատմության հետազոտությամբ զբաղվող Մեհմեթ Յուջեի՝ «Ակոս» թերթին տված հարցազրույցի՝ շատերը կարծում են, թե «Ֆեներբախչեն» իր պատմության առաջին հանդիպումն անցկացրել է անգլիական թիմի հետ, սակայն 1908թ. տեղի ունեցած խաղում մրցակիցը հայկական թիմ է եղել՝ «Քումքափը»: Ինչ վերաբերում է «Գալաթասարային», ապա 1905թ. 0:5 հաշվով ցավալի պարտություն է կրել «Բալթա-Լիմանից»:

^«Տորք»

Մինչդեռ հայերը սպորտին կարեւորություն էին տալիս առողջ ապրելակերպի տեսանկյունից, թուրքերի համար դա ազգային ինքնության հարց էր, իրենց հավաքականությունն ամրապնդելու ու մյուս ազգերից՝ այդ թվում ազգային փոքրամասություններից տարբերվելու, առանձնանալու միջոց: Այդ համատեքստում լրջորեն քննադատում էին պարտվող թուրք մարզիկներին ու թիմերին, կործանարար էին համարում թուրքական թիմերում այլազիների առկայությունը: Այդ պատճառով խիստ քննադատության են արժանացել «Ֆեներբախչեն» ու «Գալաթասարայը»: Քանի որ նրանց կազմերում այլազգիներ կային: Դրա համար նրանց մեղադրում էին ազգային նպատակ չունենալու մեջ:

^{Նիկոմեդիայի «Ատլաս» մարմնամարզական ակումբն ու ֆուտբոլային թիմը, «Մարմնամարզ», 1913}

Այսպիսի մոտեցումը սրում էր մրցակցությունը մարզական իրադարձությունների ժամանակ, որոնց ընթացքում երբեմն բախումներ էին լինում ազգայնական հողի վրա: Նման միջադեպ է տեղի ունեցել «Ֆեներբախչեի» ու ՀՄԸՄ-ի ֆուտբոլային հանդիպման ժամանակ: Մրցավարական որոշումներից ու խաղի ընթացքից դժգոհ երկրպագուները ներխուժել են խաղադաշտ: Միջադեպեր եղել են ոչ միայն հայերի ու թուրքերի մրցակությունների ժամանակ: Հայտնի է, որ Մարզվանի «Անատոլիա» քոլեջի հայկական եւ հունական թիմերի խաղի ընթացքում ծեծկռտուք է տեղի ունեցել, որին միացել են նաեւ հանդիսականները: Ականատեսների խոսքերով՝ ֆուտբոլի դաշտը վերածվել է ճակատամարտի դաշտի:

^{Հաճնի «Միացյալ ակումբի» ֆուտբոլային թիմը, «Մարմնամարզ», 1911}

Երիտթուրքերը հետեւողական էին թուրքական ակումբներին ու թիմերին աջակցելու հարցում: Միաժամանակ հայկական ու հունական թիմերի հաջողությունները չէին հանդուրժում ու վտանգավոր էին համարում: Հետեւաբար հայոց ցեղասպանությանը զոհ են գնացել նաեւ բազմաթիվ մարզիկներ՝ այդ թվում ֆուտբոլիստներ: Հայկական սպորտը, ֆուտբոլը, ինչպես մի շարք այլ ոլորտներ, որոնցում հայերը մեծ ներդրում են ունեցել, լրջորեն տուժել է ցեղասպանությունից:

^{«Արաքս»}

^{Հայկական պատանեկան «Ծիծեռնակ» ֆուտբոլային թիմը, Կ. Պոլիս, 1910-ականներ}

^{Տարսոնի Ս. Պողոս վարժարանի ֆուտբոլային թիմը, 1914}

Հ.գ. Երկրի ֆուտբոլային, ինչպես նաեւ մարզական այլ իրադարձությունները, լուսաբանող առաջատար պարբերականներից է եղել հայկական «Մարմնամարզը»: Սա կայսրության մարզական առաջին պարբերականն է եղել: Այն լույս է տեղել 1911-14թթ.: Խմբագիրը եղել է մարզիկ Շավարշ Քրիսյանը, որին էլ պատկանել է լիգա ստեղծելու չիրականացված գաղափարը: