Որոշողը մենք ենք ու Իրանը. համոզել ու ապացուցել

Իրանի Իսլամական Հանրապետության նախագահ Հասան Ռոհանիի այցը Հայաստան ոչ մի կերպ հնարավոր չէ դասել արարողակարգայինների դասին: Սա իրոք շատ կարեւոր իրադարձություն կարող է դառնալ այն առումով, որ հայ-իրանական հարաբերությունների մեջ կա մեծ անհավասարակշռություն:

Իրանի հետ մեր քաղաքական հարաբերությունները ջերմ են, կարելի է ասել, որ ոչ մի խնդիր այս առումով երբեք չի ծագել ու նման հեռանկար նույնիսկ դժվար է պատկերացնել: Բոլորովին այլ է տնտեսական հարաբերությունների մակարդակը: Պետք է նկատել, որ այդ հարաբերությունները սերտացնելու փորձեր միշտ են արվել, հատկապես՝ անցած մեկ-մեկուկես տարվա ընթացքում: Անցած տարի հոկտեմբերին ԻԻՀ նախագահի առաջին տեղակալ Էսհաղ Ջահանգիրիի` ՀՀ կատարած այցի շրջանակներում Երեւանում անցկացվեց հայ-իրանական տնտեսական մեծ համաժողով:

Մի քանի ամիս անց նման տպավորիչ համաժողով անցկացվեց նաեւ Իրանում: Բայց եթե խոսենք թվերով, ապա տխուր պատկեր կստացվի: Այս տարվա առաջին 10 ամիսներին Հայաստանի եւ Իրանի միջեւ առեւտրաշրջանառության ծավալը կազմել է ընդամենը 198 միլիոն դոլար, անցած տարվա նույն ժամանակահատվածում արձանագրված 231 միլիոն դոլարի դիմաց: Սա մեր արտաքին ողջ առեւտրաշրջանառության 5.6 տոկոսն է ընդամենը: Այսինքն, առեւտրաշրջանառությունը նվազել է հենց այս համաժողովների կազմակերպման ընթացքում, ինչը այնքան էլ չի տեղավորվում տրամաբանության մեջ:

Հայաստանի տնտեսության իրանական կապիտալի մասնակցությունը ընդհանրապես չնչին է: Այս տարվա առաջին 9 ամիսներին Իրանից եկող ներդրումների ծավալը մեր տնտեսության մեջ (զուտ հոսքերը) կազմել են 220 միլիոն դրամ` կես միլիոն դոլարից պակաս: Ի դեպ, անցած տարվա ցուցանիշը կրկին չնչին էր` 315 միլիոն դրամ:

Եվ ուրեմն, որն է պատճառը: Իրանը ունի տնտեսության կազմակերպման յուրահատկություններ: Հիմնական կապիտալը պետական է եւ դա որոշակի դժվարություններ է ստեղծում ներդրումներ ներգրավելու իմաստով: Կան դժվարություններ դեպի Իրան ապրանքների արտահանման առումով: Իրանը վարում է հովանավորչական տնտեսական քաղաքականություն, այսինքն բարձր մաքսատուրքերով պաշտպանում է իր շուկան: Սրանք, իհարկե, մի կողմից խոչընդոտներ են: Մյուս կողմից՝ կարող են դառնալ առավելություններ, եւ Իրանի նախագահի այցը այս առումով շատ կարեւոր է: Այսինքն եթե կապիտալը պետական է, ապա կարող է հետաքրքրություն դրսեւորել Հայաստանի նկատմամբ՝ պետության առաջին դեմքի համապատասխան քաղաքական որոշումներով:

Նմանապես, հայկական ապրանքները Իրանում կարող են ստանալ հատուկ «կարգավիճակ»: Մի խոսքով, Իրանի հետ տնտեսական հարաբերությունները պետք է կազմակերպվեն յուրահատկությունները հաշվի առնելով, ինչ-որ տեղ նույնիսկ ոչ ստանդարտ մոտեցումներով: Սակայն հայ-իրանական տնտեսական հարաբերությունները, մեղմ ասած, զերծ չեն երրորդ կողմի հզոր ազդեցությունից: Խոսքը բնականաբար Ռուսաստանի մասին է: Իրանի տնտեսական հետաքրքրությունները Հայաստանում ժամանակին արմատապես զսպվել են ռուսների կողմից: Մոտ 10 տարի առաջ Իրանը նախաձեռնել էր ավարտին հասցնել Հրազդանի ՊՇԵԿ-ի 5-րդ բլոկի շինարարությունը եւ որոշակի ժամկետով այն վերցնել կառավարման ու հրաշալի պայմաններ էր առաջարկում: Պայմանագրերը արդեն գրեթե ստորագրվել էին, սակայն հայկական կողմը ռուսական «Գազպրոմի» պարտադրանքով չեղյալ համարեց այդ պայմանավորվածությունները եւ 5-րդ բլոկը ավելի վատ պայմաններով հանձնեց «Գազպրոմին»:  Կամ Իրան- Հայաստան գազամուղի խողովակի տրամաչափի հարցը: Արդեն պայմանավորվածություններ կային որ խողովակի տրամագիծը պետք է լինի առնվազն 1200 միլիմետր, ինչը ժամանակի ընթացքում հնարավորություն էր տալու իրանական գազը Հայաստանով տարանցել դեպի այլ երկրներ, սակայն կրկին վերջին պահին որոշվեց կառուցել այն ընդամենը 700 մմ տրամագծով: Ռուսական կողմը պարզապես վտանգ տեսավ, որ իրանական գազը տարածաշրջանում կմրցակցի ռուսականի հետ եւ մեր իշխանություններին ստիպեց ավելի «համեստ» գազամուղ կառուցել: Գազամուղն էլ կառուցելուց հետո «Գազպրոմը» մոտ 40 մլն դոլարով գնեց դրա` ՀՀ-ով անցնող հատվածը, չպատճառաբանելով դրա իմաստը: Իսկ իմաստը մեկն էր` լիակատար վերահսկողություն սահմանել իրանական գազի հոսքի նկատմամբ:

Իրանը արդեն տարիներ շարունակ փորձում է մուտք գործել Հայաստանի գազի շուկա, սակայն ոչ մի կերպ դա նրան չի հաջողվում: Իրանական գազը մղվում է միայն ու բացառապես ՋԷԿ-եր եւ դրանով արտադրված էլէներգիան ետ է գնում դեպի Իրան: Այլ սպառողների համար իրանական գազը Հայաստանում ուղղակի գոյություն չունի: Տարիներ շարունակ ՀՀ կառավարությունը, գոնե պաշտոնական մակարդակով կտրականապես հրաժարվում է Իրանի հետ գազի գնի շուրջ բանակցություններ վարելուց, ու միաժամանակ մեր պաշտոնյաները խրոխտ դեմքով հայտարարում են, թե իրանական գազը ավելի թանկ է, քան ռուսականը: Ու դա այն դեպքում, երբ Իրանի մի քանի պաշտոնյաներ բազմիցս հայտարարել են թե գինը կարող է որոշվել միայն բանակցությունների արդյունքում եւ թափանցիկ ակնարկել, որ այդ գինը կարող է եւ ցածր լինել:   

Ի դեպ, ԻԻՀ նախագահի այցելության շրջանակներում տեղի է ունեցել Մեղրիի եւ Ագարակի գազահամակարգի գործարկման պաշտոնական արարողությունը: Իրանի տրամադրած դրամաշնորհով այդ երկու քաղաքները գազաֆիկացվել են, իսկ գազն էլ մատակարարելու է Իրանը: Բայց ինչ գնով է մատակարարելու, հույժ գաղտնի է պահվում: Ակնհայտ է, որ այդ  քաղաքներին մատակարարվող գազի գինը պարզապես չի կարող ավելի թանկ լինել ռուսականից: Այդուհանդերձ իրանական գազի մուտքը Հայաստանի «սպառողական» շուկա, գոնե առաջիկա տարիների համար կսահմանափակվի այդ 2 փոքր քաղաքներին գազ մատակարարելով:

Ու այս պայմաններում դժվար է խոսել իրանցիների` հայկական տնտեսության նկատմամբ գործարար հետաքրքրությունների մասին: Ռոհանիի այցը, սակայն, կարող է ազդարարել հայ-իրանական տնտեսական հարաբերությունների վերագործարկում: Գուցե իրանական կողմին հաջողվի համոզել, որ այսուհետ Իրանի հետ տնտեսական հարաբերություններում որոշողը լինելու ենք մենք եւ ոչ թե, օրինակ, «Գազպրոմը»: Բայց համոզելը քիչ է, պետք է նաեւ ապացուցել դա ու իրոք որոշող դառնալ: Այդ դեպքում հնարավոր է, որ տնտեսական հարաբերությունները Իրանի հետ խորանան ի շահ մեր երկու երկրների: