Երևան
11 °C
Ապրանքային շուկաներում առկա համակենտրոնացվածության բարձր աստիճանը առաջ է բերում այնպիսի ռիսկեր, ինչպիսիք են՝ մրցակցության խաթարումը, շուկայից փոքր եւ միջին բիզնեսի դուրս մղումը եւ նորերի մուտքի սահմանափակումը, սպառողների շահերի ոտնահարումը, կոռուպցիան, գների անհիմն տատանումները եւ ի վերջո երկրում համախառն տնտեսական վնասի առաջացումը: Այս մասինա ասված է ՀՅԴ Բյուրոյի տնտեսական հետազոտությունների գրասենյակի հետազոտությունում: Այն ներկայացնում ենք ստորեւ.
«Եթե 90-ականներից սկսած մենք գործ ունեինք առանձին ապրանքների մեծածախ շուկաներում (օրինակ՝ շաքարավազ, ալյուր, կարագ, բենզին, դիզելային վառելիք եւ այլն) մենաշնորհ եւ գերիշխող դիրք ունեցող տնտեսվարող սուբյեկտների կողմից իրականացվող անբարեխիղճ եւ հակամրցակցային երեւույթների հետ, ապա ներկայումս արագ տեմպերով «մենաշնորհացվում է» մանրածախ առեւտրի ոլորտը, որից մեծ վնասներ են կրում մանրածախ առեւտրով, մատակարարումներով եւ արտադրությամբ զբաղվող բազմաթիվ փոքր եւ միջին ձեռնարկությունները: Այս իրավիճակը հիմնավոր եւ շարունակական հետազոտությունների կարիք ունի։
Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության փոփոխությունների 11-րդ հոդվածի համաձայն՝ Հայաստանի Հանրապետության տնտեսական կարգի հիմքը սոցիալական շուկայական տնտեսությունն է, որը հիմնված է մասնավոր սեփականության, տնտեսական գործունեության ազատության, ազատ տնտեսական մրցակցության վրա եւ պետական քաղաքականության միջոցով ուղղված է ընդհանուր տնտեսական բարեկեցությանը եւ սոցիալական արդարությանը։ Այս համատեքստում առավել շատ է կարեւորվում պետության ակտիվ եւ նախաձեռնողական տնտեսական քաղաքականության մշակման եւ կիրարկման անհրաժեշտությունը՝ միաժամանակ ապահովելով սոցիալական արդարության սկզբունքը։
ՀՅԴ Բյուրոյի տնտեսական հետազոտությունների գրասենյակի այս վերլուծության նպատակն է՝ վեր հանել մանրածախ առեւտրի շուկայում առկա համակենտրոնացման միտումները, ազատ եւ բարեխիղճ մրցակցության հիմնական խոչընդոտները եւ առաջարկել համապատասխան քայլերը, որոնք այս ոլորտում կձեւավորվեն առողջ մրցակցային միջավայր, ինչը վստահաբար կխթանի փոքր եւ միջին մատակարարների եւ մանրածախ վաճառողների գործունեությունը, ինչպես նաեւ կապահովի սպառողների շահերի պաշտպանությունը։
Աշխատանքի համար տեսական եւ մեթոդաբանական հիմք են հանդիսացել մանրածախ առեւտրի ոլորտին վերաբերող դասական եւ արդի գրականությունը, միջազգային փորձը, մի շարք կազմակերպությունների կողմից մշակված մեթոդական ցուցումները, գիտական վերլուծական նյութերը, օրենքները, իրավական ակտերը, տեղեկագրքերը, սպառողների եւ տնտեսվարողների շրջանում իրականացված հարցումները եւ այլ նյութեր:
ՀՀ տնտեսության առավել դինամիկ զարգացող ոլորտներից է համարվում մանրածախ առեւտուրը: Այնուամենայնիվ, 2015-2017 թվականների ընթացքում, մանրածախ ապրանքաշրջանառությունը գրանցել է տատանումներ, որոնց ծնող պատճառները խորը մասնագիտական վերլուծությունների կարիք ունեն:
Տնտեսագիտական գրականության մեջ «մանրածախ առեւտուրը» բնութագրվում է առեւտրային կազմակերպության կնքած եւ ապրանքներ վաճառելու, աշխատանքներ կատարելու կամ ծառայություններ մատուցելու նրա պարտականությունները վերջնական սպառողի հանդեպ, ով այն ձեռք է բերում ոչ ձեռնարկատիրական նպատակներով, բացառապես տնային, ընտանեկան օգտագործման նպատակով:
Աղյուսակ 1.-ի համաձայն՝ մանրածախ առեւտուրը կազմում է ընդհանուր ներքին առեւտրի 51,3 տոկոսը։ 2017թ. հունվար-դեկտեմբերին, 2016թ. հունվար-դեկտեմբերի նկատմամբ, մանրածախ առեւտրի շրջանառությունը աճել է 5,5 տոկոսով։
Այսպես օրինակ. բերված է Աղյուսակ 2.-ը, որտեղ ներկայացված են 2015-2017 թվականների մանրածախ առեւտրի շրջանառությունը, առեւտրի օբյեկտների եւ առեւտրի իրականացման վայրերի վերաբերյալ տվյալները:
Հայաստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական ծառայության հրապարակած տեղեկատվության համաձայն (այուհետ՝ ՀՀ ԱՎԾ)՝ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում մանրածախ առեւտրի շրջանառությունը 2017 թվականին կազմել է 1 335 742.8 մլն. ՀՀ դրամ, որի 79.7 տոկոսը բաժին է ընկնում խանութներին (2016 թվականին՝ 77.5 , 2015 թվականին՝ 71.8)։ Ընդ որում, խանութների հաշվարկում ընդգրկված են նաեւ խոշոր սուպերմարկետները:
Աղյուսակ 2.-ի համաձայն՝ 2017 թվականին ՀՀ-ում մանրածախ առեւտրի 2.1 տոկոսը կատարվել է կրպակների (2016 թվականին՝ 2.2, 2015 թվականին՝ 2.2), 5.2 տոկոսը՝ սպառողական ապրանքների շուկաների (2016 թվականին՝ 6.5, 2015 թվականին՝ 6.3), 1.5 տոկոսը՝ գյուղատնտեսական արտադրանքի շուկաների (2016 թվականին՝ 1.5, 2015 թվականին՝ 1.5), իսկ մնացած 11.5 տոկոս` առեւտրի այլ օբյեկտների միջոցով (2016 թվականին՝ 12.3, 2015 թվականին՝ 18.2):
Սպառողական ապրանքների եւ գյուղատնտեսական արտադրանքի շուկաները հանդիսանում են առեւտրի իրականացման վայրի տեսակներ: Վերջին տարիներին նկատվում է այս շուկաների թվի կրճատում, ինչը հիմնականում պայմանավորված է խոշոր առեւտրի կենտրոնների՝ մոլերի բացմամբ:
2017 թվականի ընթացքում մանրածախ առեւտրաշրջանառությունը 9.3 տոկոսի աճ է գրանցել 2015 թվականի համեմատ (ընթացիկ գներով), սակայն, միեւնյուն ժամանակ, առեւտրային օբյեկտների թվաքանակը կրճատվել է շուրջ 1.7 տոկոսով, հատկապես՝ նվազել է փոքր եւ միջին խանութների եւ կրպակների թվաքանակը:
Աղյուսակ 3.-ի համաձայն՝ 2017 թվականին խանութների միջոցով իրականացվող մանրածախ առեւտուրը աճել է 8 տոկոսով, գյուղատնտեսական արտադրանքի շուկաներինը՝ 6.1 տոկոսվ, առեւտրի այլ օբյեկտներինը՝ 2.1 տոկոսով: Տնտեսական եւ սոցիալական տեսանկյունից բացասական է դիտվում սպառողական ապրանքների շուկաների եւ կրպակների, համապատասխանաբար՝ 16.8 եւ 1.2 տոկոս գրանցած անկումը: Այսինքն՝ 2017 թվականին մանրածախ առեւտրի 5.5 տոկոսի աճը հիմնականում ապահովվել է խանութների միջոցով, այդ թվում՝ սուպերմարկետների:
2017 թվականին առեւտրաշրջանառությունը կազմել է 1 064․2 մլրդ. ՀՀ դրամ, որի 32․4 տոկոսը (344.8 մլրդ. ՀՀ դրամ) բաժին է ընկել գերփոքր (մինչեւ 9 աշխատող ունեցող) խանութներին, 27․3 տոկոսը (290.7 մլրդ․ ՀՀ դրամ)` փոքր (10-49 աշխատող ունեցող), իսկ 40.3 տոկոսը (428․6 մլրդ դրամ)` միջին (50-249 աշխատող ունեցող) խանութներին։ 2017 թվականին խանութների աշխատողների միջին թվաքանակը աճել է 1.8 տոկոսով՝ կազմելով 38 027 աշխատող, որի 51․8 տոկոսը (19 698 աշխատող) բաժին է ընկել գերփոքր (մինչեւ 9 աշխատող ունեցող) խանութներին, 23․7 տոկոսը (8 995 աշխատող)` փոքր (10-49 աշխատող ունեցող), իսկ 24.5 տոկոսը (9 334 աշխատող)` միջին (50-249 աշխատող ունեցող) խանութներին։ Հատկանշական է, որ գերփոքր խանութներին բաժին է ընկնում առեւտրաշրջանառության 32.4 տոկոսը, իսկ աշխատողների միջին թվաքանակի՝ 51.8 տոկոսը, ինչը եւս մեկ անգամ փաստում է սոցիալական նշանակության մասին: Այս համատեքստում մտահոգիչ է 2017 թվականին գերփոքր խանութների աշխատողների միջին թվաքանակի 748-ով կամ 3.7 տոկոսով նվազումը: Նմանատիպ իրավիճակ է նաեւ առեւտրային այլ օբյեկտների, սպառողական ապրանքների շուկաների եւ կրպակների դեպքում (Տե՛ս Աղյուսակ 4.-ը):
Ուշադրության է արժանի նաեւ այն փաստը, որ մեկ շնչի հաշվով մանրածախ ապրանքաշրջանառության ծավալը Երեւան քաղաքի համար էականորեն գերազանցում է մարզերի համանման ցուցանիշը: Այսպես, Երեւանում ապրում է հանրապետության բնակչության 36.1 տոկոսը, սակայն Երեւանին է բաժին ընկնում մանրածախ շրջանառության ընդհանուր ծավալի 74.5 տոկոսը: Միջին հաշվով մեկ բնակչին բաժին ընկնող մանրածախ առեւտրի շրջանառությունը կազմում է 448 311.1 ՀՀ դրամ: Այն դեպքում, երբ Երեւանում մեկ բնակչին բաժին ընկնող առեւտրի շրջանառությունը հանրապետության միջինի նկատմամբ երկու անգամից ավել է:
ՀՅԴ Բյուրոյի տնտեսական հետազոտությունների գրասենյակի ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվել է, որ մանրածախ առեւտրի ոլորտում հիմնական գործում են 4 խոշոր սուպերմարկետների ցանցեր (Երեւան Սիթի, ՍԱՍ, Նոր Զովք եւ Կրպակ), որոնց տեսակարար կշիռը, ընդհանուրի մեջ, կազմում է շուրջ 23.8 տոկոս: 2017 թվականին այս սուպերմարկետների ցանցերը կտրուկ՝ 3.1 տոկոսով, ավելացրել են իրենց մասնաբաժինը մանրածախ առեւտրում՝ շուկայից աստիճանաբար դուրս մղելով փոքր եւ միջին բազմաթիվ խանութներին եւ կրպակներին (Տե՛ս Գծապատկեր 2.-ը, Աղյուսակներ 2.-ը եւ 4.-ը): Նրանց շրջանառության ծավալների աճի մասին է խոսում նաեւ այն հանգամանքը, որ 2017 թվականի հունվար-սեպտեմբեր ամիսներին նրանց կողմից ավելի շատ հարկեր են վճարվել, քան ամբողջ 2016 թվականի ընթացքում:
«Երեւան Սիթի» առեւտրային ցանցը ներառում է 23 սուպերմարկետ-խանութ (այդ թվում՝ 2 հատ Կայզեռ), «Կրպակը»-ը՝ 15, «Նոր Զովք»-ը՝ 22, իսկ «Սաս»-ը՝ 9 (այդ թվում՝ 1 հատ Ֆուդ Կորտ): Այս սուպերմարկետների ցանցերը պարբերաբար ընդլայնում են իրենց գործունեությունը՝ ընդգրկելով փոքր եւ միջին խանութներ եւ մուտք գործելով նաեւ սնունդի արտադրության եւ ծառայությունների ոլորտներ:
«Տնտեսական մրցակցության պաշտպանության մասին» ՀՀ օրենքի 6-րդ հոդվածի 5-րդ մասին համաձայն՝ առեւտրային ցանցը համարվում է գերիշխող դիրք ունեցող, եթե հանդիսանում է չորս կամ ավելի առեւտրային օբյեկտների համախումբ, որում ներառված առեւտրային օբյեկտներում իրացման տարեկան շրջանառությունը գերազանցում է ընդհանուր 1.5 մլրդ. ՀՀ դրամը: Այս իմաստով, Երեւան Սիթի, ՍԱՍ, Նոր Զովք եւ Կրպակ առեւտրային ցանցերը հանդիսանում են գերիշխող դիրք ունեցող: Հետեւաբար, նրանց գործունեությունը կարող է գտնվել ՀՀ տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի մշտադիտարկման տակ:
Սուպերմարկետների մուտքը էական փոփոխություններ է առաջացրել բնակչության գնումների մշակույթում եւ սպառման վարքագծում: Սա, մի կողմից, կարող է դրական ազդեցություն ունենալ սպառողների շահերի տեսանկյունից՝ ապրանքների որակ, թարմություն, պահպանման պայմաններ, գնումներ կատարելու համար առավել հաճելի միջավայր եւ այլն, սակայն երկարաժամկետ կտրվածով՝ կարող է ազդել սպառողական ապրանքների գների աճի վրա, քանի որ մանրածախ շուկայի համակենտրոնացում («մենաշնորհացում») կարող է գրանցվել: Հատկանշական է, որ սուպերմարկետներն առավել մեծ տեսակարար կշիռ ունեն Երեւանում ալկոհոլային խմիչքների շուկայում, իսկ հացը եւ ծխախոտը հիմնականում վաճառվում են փոքր խանութներում:
Վերջին շրջանում արագ տեմպերով աճում է էլեկտրոնային մանրածախ առեւտուրը: Էլեկտրոնային առեւտրի հարթակները (Ebay, Amazon, Alibaba եւ այլն) լուրջ մրցակցային պայքարի մեջ են մտել առեւտրային ցանցերի հետ, եւ ապագայում ավելի կսաստկանա այդ մրցակցությունը, հատկապես՝ սպառողական ապրանքների շուկայում: Ցավոք, Հայաստանում համապարփակ վիճակագրություն չի վարվում էլեկտրոնային մանրածախ առեւտրի մասով, իսկ ՀՀ կենտրոնական բանկի կողմից հրապարակվող «Հայաստանի ֆինանսական համակարգը, զարգացումը, վերահսկողությունը, կարգավորումը» պարբերականում ներկայացվող տեղեկատվությունն ամբողջական չէ: Ներկայումս գործում են հայկական մի շարք էլեկտրոնային հարթակներ: Այնուամենայնիվ, հայ սպառողների շրջանում էլեկտրոնային առեւտուրը դեռեւս լայն տարածում չունի:
Այսպիսով, մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ առյուծի բաժինն այս ոլորտում սուպերմարկետներին է բաժին ընկնում: Իհարկե, զարգացած երկրներում եւս մանրածախ առեւտուրը կենտրոնանում է սուպերմարկետներում, սակայն նույն այդ սուպերմարկետները, իրենց մրցակցային առավելություններով հանդերձ, անդառնալի վնասներ չեն հասցնում փոքր եւ միջին բիզնեսին, մասնավորապես՝ փոքր եւ միջին խանութներին, որոնք լուծում են աշխատատեղերի ապահովման եւ եկամուտների վերաբաշխման կարեւորագույն խնդիր՝ յուրաքանչյուր երկրում:
Վերջին տարիների ընթացքում խոշոր առեւտրային ցանցերը, իրացնելով փոքր եւ միջին առեւտրի օբյեկտների նկատմամբ ունեցած իրենց մրցակցային առավելությունները, (առաջարկվող ապրանքների եւ ծառայությունների լայն տեսականի, ապրանքների ներկայացման մատչելիություն, սպասարկման բարձր որակ, գնային ճկուն քաղաքականություն, առեւտրի իրականացման հարմարավետություն, շուրջօրյա աշխատանքային ռեժիմ եւ այլն) ընդլայնվել են՝ բացելով նորանոր մասնաճյուղեր եւ ընդգրկելով այլ ոլորտներ: ՀՅԴ Բյուրոյի տնտեսական հետազոտությունների գրասենյակի ուսումնասիրությունների, գործարարների եւ սպառողների բարձրացրած հարցերի արդյունքում առանձնացվել են մանրածախ առեւտրի ոլորտին վերաբերող մի շարք խոչընդոտներ. դրանք են՝
Արդյունքում՝ վերը նշված գործողությունների հետեւանքով՝ մատակարարների մեծ մասի մոտ ֆինանսական առողջացման խնդիրներ են առաջանում, եւ երկարաժամկետ հատվածում գրանցվում են բարձր գներ, քանի որ մատակարարների թիվը կրճատվում է կամ առեւտրային ցանցը՝ ինքն է սկում այդ ապրանքի ներկրմամբ կամ արտադրությամբ զբաղվել:
Մանրածախ առեւտրի, հատկապես՝ խոշոր սուպերմարկետների գործունեության կարգավորման համար անհրաժեշտ է ներդնել այնպիսի մեխանիզմներ, որոնք կզսպեն խոշոր առեւտրային ցանցերի առաջացումը եւ նրանց համար հետագա ընդլայնումը կդարձնեն պակաս գրավիչ, ինչպես նաեւ կապահովեն որակի վերահսկման եւ կարգավորման առավել արդյունավետ կառուցակարգեր: Մասնավորապես՝
Հայտնի են «Եվրատեսիլի» եզրափակիչ անցած առաջին 10 երկրները. Ադրբեջանը չի անցել եզրափակիչ
Գևորգ Պապոյանը կգործուղվի ԱՄՆ
Առաջին անգամ Լոռու մարզում հայտնաբերվել է հազվագյուտ սև արագիլի բույն (լուսանկար)
Հայկական բժշկական ասոցիացիան չի միացել Բագրատ սրբազանի շարժմանը. հայտարարություն
Շինհրապարակներում հայտնաբերվել են սահմանված չափորոշիչների խախտումներ (տեսանյութ)
ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարը դիմել է Իսրայելին
Եթե գյուղապետերը չեն գտնում, որ փրկության խնդիր կա, ի՞նչ են կասեցնում և ո՞ւմ են փրկում. Սաֆարյան
Հայտնաբերվել է հրազենային վնասվածքով պայմանագրային զինծառայողի դի
Բախվել են մեքենաներ, կան տուժածներ (լուսանկար)
Չի բացառվում, որ մայիսի 9-ին Ռոբերտ Քոչարյանը՝ կաթողիկոսի ուղեկցությամբ, գա հրապարակ. Անի Խաչատրյան
Երկրաշարժ Հայաստանի տարածքում
Բելառուսն ակնթարթորեն կպատասխանի իր դեմ ցանկացած ռազմական ագրեսիայի. Լուկաշենկո
22-ամյա երիտասարդը մարմնական վնասվածքներ է հասցրել շտապօգնության բժշկին և վարորդին
Ինչպես է Բագրատ արքեպիսկոպոսի աջակից Վանեցյանը մեկնում Հայաստանից
Ֆինանսների նախարարի գլխավորած պատվիրակությունը շարունակել է հանդիպումները ԱԶԲ 57-րդ տարեկան հանդիպման շրջանակներում
Վերընտրվելուց հետո Պուտինը ստորագրել է ավանդական դարձած առաջին հրամանագրերը
Երևանում ավտոբուս է հրդեհվել
Որդին բութ գործիքով հարվածներ է հասցրել 83-ամյա մորը, որը հիվանդանոցում մահացել է
Ոստիկանները հեռացել են Կիրանցից
Կիրանցի և Ոսկեպարի վարչական ղեկավարները մանրամասներ են հայտնել սահմանազատման գործընթացի մասին
Ալիևն ու Ռայիսին կմասնակցեն Իրանի և Ադրբեջանի սահմանին կառուցված ամբարտակի բացմանը
Լարսը բեռնատարների համար փակ է
Հայաստանի պետական սիմֆոնիկ նվագախումբը հյուրախաղերով հանդես կգա ԱՄՆ-ում
Միրզոյանը Հունգարիայի ԱԺ փոխխոսնակի հետ մտքեր է փոխանակել տարածաշրջանային անվտանգային հարցերի շուրջ
ԱԱՏՄ-ն ստացել է տեղեկություններ, որ որոշ գործատուներ աշխատողներին պարտադրում են մասնակցել երթերի. ինչ պետք է իմանալ
Ոսկեպարի եկեղեցին գտնվում է ՀՀ ինքնիշխան տարածքում. Փաշինյանը՝ սահմանազատման արդյունքների մասին
Վարչապետը IWF նախագահին վստահեցրել է՝ կարվի ամեն ինչ՝ ծանրամարտի առաջնությունը բարձր մակարդակով կազմակերպելու համար
Խոշոր ավտովթար Շիրակի մարզում. հոսպիտալացվել է 6 քաղաքացի
Թուրքիայում ավելի քան 6 տարի ժամկետով 13 քուրդ քաղաքական գործիչ է դատապարտվել
Սրբազանի գլխավորած քարավանը 2 տարի առաջ «ցրցամ են տվել», հիմա կոորդինացնում են «նախկինները». Հարություն Մկրտչյան
Վեհափառն ասաց՝ գործող վարչապետը պետք է հեռանա, Ռոբերտ Քոչարյանը՝ ստանձնի պաշտոնը. Բաբաջանյանը զրույց է բացահայտել
Հայտնի են 4-րդ, 9-րդ և 12-րդ դասարանների աշակերտների ավարտական քննությունների օրերը
Վենետիկի հանձնաժողովի ներկայացուցիչների հետ քննարկվել է «Ազգային փոքրամասնությունների մասին» օրենքի նախագիծը
Ծանրամարտի աշխարհի 2027-ի առաջնությունն առաջինն է օլիմպիական մարզաձևից, որն անցկացվելու է Հայաստանում. Հարությունյան
Այո՛, ասել եմ՝ ձեռքերս կկտրեմ, այդ վերսիայով փաստաթուղթը չեմ ստորագրի, հիմա շատ կարևոր՝ էական բան է փոխվել. Փաշինյան
Զենքի գործադրմամբ խուլիգանություն Ամերիկյան համալսարանի մոտ. նախաձեռնվել է քրեական վարույթ, հայտնի է մեղադրվողը
Մհեր Գրիգորյանը և Իվանա Ժիվկովիչը քննարկել են Հայաստանում ՄԱԶԾ կողմից իրականացվող ծրագրերը
Մենք որդեգրել ենք Հայաստանում ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների քաղաքականություն. Սիմոնյանը՝ Իվանա Ժիվկովիչին
ՀՀ-ում ԵՄ դիտորդական առաքելության կարգավիճակի մասին համաձայնագիրը մտել է ուժի մեջ
Պուտինը հինգերորդ անգամ պաշտոնապես ստանձնեց Ռուսաստանի Դաշնության նախագահի պաշտոնը (լուսանկարներ)
© 2024 Հայկական ժամանակ