«Դարի գործարքը»՝ քառորդ դար անց. ամերիկյան ընկերությունները հեռանում են Ադրբեջանից

Դեկտեմբերի 4-ին Reuters լրատվական գործակալությունը, հղում կատարելով սեփական աղբյուրներին, տեղեկացրել էր, որ ամերիկյան Exxon Mobil եւ Chevron նավթագազային կորպորացիաները պատրաստվում են վաճառել Ազերի-Չիրագ-Գյունեշլի հանքավայրում իրենց մասնաբաժինները եւ լքել Ադրբեջանը:

1994 թ. սեպտեմբերին կնքվել էր «Դարի գործարք» անվանումը ստացած պայմանագիրը, որով աշխարհի 8 երկրների 11 ընկերություններ համաձայնություն էին տվել Ազերի-Չիրագ-Գյունեշլի հանքավայրի համատեղ շահագործման վերաբերյալ: Exxon Mobil եւ Chevron ընկերությունները վերջինն էին, որոնք ներկայացնում էին ԱՄՆ-ն. մինչ օրս երեք ամերիկյան ընկերություն արդեն լքել էին ադրբեջանական շուկան:

Նույն աղբյուրի փոխանցմամբ՝ Chevron ընկերությունը պատրաստվում է վաճառել ոչ միայն հանքավայրում, այլ նաեւ Բաքու-Թբիլիսի-Ջեյհան նավթամուղի մասնաբաժինը:

Երկու ընկերություններն էլ հրաժարվել են մեկնաբանել շրջանառվող լուրերը: Դրանք առանց մեկնաբանություն է թողել նաեւ Ադրբեջանի պետական նավթային SOCAR ընկերությունը: Ադրբեջանում ԱՄՆ դեսպանատունն էլ հայտարարել է, որ «ExxonMobil-ը եւ Chevron-ը հանրային ընկերություններ են, որոնք գործարար եւ ներդրումային որոշումներ են կայացնում ինքնուրույն՝ բաժնետերերի շահույթը մեծացնելու համար»: Պաշտոնական տեղեկատվության սղությունը եւ նավթային ընկերությունների լռությունը հիմք է հանդիսացել բազմաթիվ վարկածների առաջացման համար:

Ադրբեջանական մամուլում գերակշռող են ներքին լսարանին ուղղված, հանգստացնող բնույթ կրող վերլուծությունները: Դրանց հիմնական ուղերձն այն է, որ ներկայումս ամերիկյան ընկերությունների համար ավելի մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում թերթաքարային նավթը եւ դրա արդյունահանումը ԱՄՆ-ում: Իբր դա միակ պատճառն է, որով ամերիկյան ընկերությունները լքում են ադրբեջանական շուկան. «Ամերիկացիների հեռացումը Ադրբեջանից զուտ առեւտրային գործարք է»:

Հարեւան երկրի մամուլում շրջանառվում է նաեւ այլ վարկած, որի համաձայն՝ ադրբեջանական իշխանությունները այն աստիճանի են ճնշել արտասահմանյան գործարարներին, որ վերջիններս ստիպված լքում են ադրբեջանական նավթային ոլորտը: Շեշտադրումը, սակայն, այն բանի վրա է, որ ադրբեջանական իշխանություններն ուժեղ են եւ ի զորու են ամերիկյան կորպորացիաներին պայմաններ թելադրել: Ինչ վերաբերվում է վարկածի ընդհանուր գծին, ապա դրա օգտին կխոսի SOCAR-ի կողմից ամերիկյան ընկերությունների մասնաբաժինների ձեռքբերումը:

Չի բացառվում, թեեւ քիչ հավանական է, որ ամերիկյան ընկերությունները հեռանալու մասին տեղեկատվությունը հատուկ են դրել շրջանառության մեջ՝ նշված հանքավայրում մյուս ընկերությունների բաժնետոմսերի գները իջեցնելու եւ հետագայում դրանք ձեռք բերելու նպատակով:

Ամենահավանական տարբերակն այն է, որ շուրջ քառորդ դար առաջ «Դարի գործարքը» կնքած ամերիկյան ընկերությունների սպասելիքները չեն արդարացել հեռանկարների առումով: Բանն այն է, որ, թեեւ պաշտոնական ադրբեջանական տեղեկատվության համաձայն՝ հանքավայրի պաշարները պետական գաղտնիք են՝ արեւմտյան փորձագետները նշում են, որ պաշարները կավարտվեն արդեն հաջորդ տարվա ընթացքում: Բացի դրանից, ըստ ադրբեջանական տվյալների, պարբերաբար տեղի է ունենում եկամտի վերահաշվարկ՝ Ադրբեջանի օգտին:

Ինչեւէ, դրդապատճառներից խոսելիս, հաշվի առնելով տարածաշրջանի առանձնահատկությունները, չի կարելի շրջանցել նաեւ անվտանգային գործոնները: Քիչ հավանական է, որ ամերիկյան ընկերություններին վախեցրել է արցախյան հակամարտությունը: Պետք չէ մոռանալ, որ «Դարի գործարքը» կնքվել է 1994 թ.` զինադադարից մի քանի ամիս անց, իսկ դրանից հետո մեկ անգամ չէ, որ Արցախի շուրջ սրացումներ են տեղի ունեցել՝ որոնք կիզակետին հասան 2016 թ. ապրիլին: Այդպիսով, Ադրբեջանից հեռանալու «արցախյան» առիթներ ամերիկյան ընկերությունները շատ են ունեցել:

Մտավախություններ կան, որ ամերիկյան ընկերությունները հեռանում են Ադրբեջանից մոտալուտ ԱՄՆ-Իրան հնարավոր ռազմական առճակատման վտանգից: Նման հեռանկարի պարագայում հենց Ադրբեջանն է ամերիկյան պլացդարմ հանդիսանալու ամենահավանական թեկնածուն: Այդ պարագայում իրանական պատասխանը հետեւելու է Ադրբեջանի տարածքին: Այս քիչ հավանական տարբերակը, այդուհանդերձ, եւս չի կարելի բացառել:

Ինչեւէ, եթե շրջանառվող լուրերը համապատասխանում են իրականությանը, ապա այն պահին, երբ դրանք պաշտոնական հաստատում ստանան, Ադրբեջանը կորուստներ է ունենալու ոչ միայն տնտեսական, այլեւ քաղաքական առումով: Ըստ էության, Բաքուն ազդեցության երկու ծանրակշիռ լծակ է կորցնելու՝ ամերիկյան նավթային ընկերությունների տեսքով:

Ընդհանուր առմամբ՝ Ադրբեջանը փորձելու է հետաքրքրել նոր ներդրողների, եւ այս առումով շատ բան է կախված նաեւ ռուսական ընկերություններից. որքանով նրանց կհետաքրքրի ազատվող տարածքը: Իրականում, Ազերի-Չիրագ-Գյունեշլի հանքավայրի շուրջ ստեղծված ներկայիս իրավիճակը պարզություն է պահանջում: Կախված ամերիկյան ընկերությունների հեռանալու իրական դրդապատճառներից՝ իրավիճակն ու հեռանկարները կարող են կտրուկ փոխվել: