Գիտության նոր հայեցակարգ. եւ ակադեմիան կերգի իր երգը

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի 2006 թվականի նոյեմբերի 4-ի համարում

Ռոբերտ Քոչարյանն անձամբ է որոշել զբաղվել Գիտությունների ազգային ակադեմիայով: Եւ ակադեմիան, որը սարսափելի վայնասուն էր բարձրացրել գիտության բարեփոխումների` ՄԱԿ-ի առաջարկած ծրագրի շուրջ, այնուամենայնիվ, կդառնա հիմնադրամ: Այսինքն, կօպտիմալացվեն ինստիտուտներ, կվերանայվեն ԳԱԱ-ի ֆինանսավորման ձեւերը եւ այլն: Գիտության ոլորտում բարեփոխումներ իրականացնելու համար Ռոբերտ Քոչարյանի կարգադրությամբ ստեղծվել է միջգերատեսչական հանձնաժողով, եւ ստեղծված աշխատանքային խմբերը պատրաստել են գիտության ոլորտում բարեփոխումների հայեցակարգի նախագիծ, որն առաջիկայում դրվելու է հասարակական քննարկման: Ու երեկ կրթության եւ գիտության փոխնախարար Արա Ավետիսյանը, որը համակարգում է գիտության ոլորտը, ԿԳՆ-ում փորձում էր ներկայացնել այն, ինչ կարող է տեղի ունենալ ակադեմիայում: Եւ այսպես, ըստ Արա Ավետիսյանի, ակադեմիական ամբողջ համակարգը կմնա հիմնադրամի կարգավիճակով:

Ինստիտուտների օպտիմիզացիա, ինչպես նշեցինք, անպայման կլինի: Իհարկե, այս պարագայում ինստիտուտների թվի արագ կրճատում չի նախատեսվում. նախ, դրանք կվերածվեն միասնական գիտական կենտրոնների` պահպանելով իրենց ամբողջ կազմը, ունեցվածքը եւ աշխատանքի ուղղվածությունը, այնուհետեւ կորոշվի, թե որոնք կմնան որպես առանձին միավոր, այսինքն, որպես ինստիտուտ, եւ որոնք ձեռք կբերեն ավելի ցածր կարգավիճակ` վերածվելով լաբորատորիաների կամ հետազոտական միավորների` տվյալ կենտրոնի կազմում: Այսինքն, սա արդեն ենթադրում է, որ կազատվեն աշխատողներ, նաեւ ԳԱԱ-ի ենթակայության որոշ ինստիտուտների շենքեր, որոնք կառավարությունը հետագայում կարող է վաճառքի հանել:

Բնականաբար, գիտության ոլորտի ներկայացուցիչներն այս ամենը հանգիստ եւ առանց աղմուկի չեն ընդունի, չնայած որ բարեփոխումներն արվելու են փուլային տարբերակով: Ծերակույտի մոտ յուրաքանչյուր թիզի կորուստ եւ յուրաքանչյուր փոփոխություն պարզապես սարսափ է առաջացնում: Խոսքը հիմնականում ԳԱԱ-ի ենթակայության 40 ինստիտուտների մասին է, որոնց մեծ մասը պարզապես անգործության են մատնված, եւ հայտնի չէ, թե ինչով են զբաղված: Ու հիմա ՄԱԿ-ի ծրագիրից հետո, որով առաջարկվում էր թոշակի ուղարկել բոլոր տարեց գիտաշխատողներին եւ նրանց թոշակ տալ, եւ ինչը, փաստորեն սվիններով ընդունվեց, հիմա բոլոր այդ գիտաշխատողները պարզապես կարող են ազատվել աշխատանքից եւ վերջ:

Չի բացառվում նաեւ, որ ակադեմիան կարող է զրկվել իր հատուկ կարգավիճակից, որն ԳԱԱ-ի նախագահին տալիս է նախարարի կարգավիճակ, եւ որի քողի տակ այստեղ արվում է ամեն ինչ` սկսած ֆինանսական չարաշահումներից, օրենքների խախտումներից եւ այլն: Համենայնդեպս, առ այսօր ԳԱԱ-ն եղել է փակ համակարգ եւ հաշվետու է եղել միայն իր առաջ, լրագրողներին որեւէ հնարավորություն չի տրվել լուսաբանելու ԳԱԱ-ի նախագահության որեւէ նիստ, որեւէ քննարկում, ստանալ որեւէ տվյալ, ֆինանսներին վերաբերող որեւէ պաշտոնական թիվ եւ այլն: Ու հիմա, այսքան տարի անց, կառավարությունում, նախագահականում եւ նախագահի կարգադրությամբ ստեղծված նույն հանձնաժողովում վերջապես մարդիկ հասկացել են եւ համարում են, որ ակադեմիական ամբողջ համակարգն արդյունավետ չի գործում:

Երեկ, երբ մենք ԿԳ փոխնախարար Արա Ավետիսյանին հարցրեցինք, թե ինչու նա, որպես գիտության ոլորտը համակարգող փոխնախարար այսքան ժամանակ որեւէ արձագանք չտվեց ակադեմիայի շուրջ բարձրացված աղմուկին, նա որեւէ բան չասաց: Ավելին, մինչ այդ հանրապետական փոխնախարարը փորձում էր պաշտպանել ակադեմիային եւ ընդհանարապես, երեկվա նրա ասուլիսը մի փոքր նման էր PR ակցիայի` ԳԱԱ-ի թղթակից անդամ դառնալուց առաջ: Ինչեւէ, գիտության բարեփոխումները համակարգող հանձնաժողովը պատրաստվում է տալ այն հարցերի պատասխանը, թե ինչպիսի՞ն է գիտության ոլորտում առկա իրավիճակը, ինչո՞ւ է ստեղծվել նման իրավիճակ, ի՞նչ է պետք անել, ի՞նչ ուղղությամբ եւ ինչպիսի՞ հրատապությամբ է պետք լուծումներ տալ խնդիրներին կամ ինչպիսի՞ ինստիտուցիոնալ գիտական կառուցվածքներ են անհրաժեշտ գիտական հետազոտությունների իրականացման համար:

Վերանայվելու է գիտության ոլորտի ողջ ֆինանսավորման կարգը: Մի խոսքով, նպատակ է դրվել, որպեսզի մեր երկրում ստեղծված գիտական արդյունքը մրցունակ լինի միջազգային ասպարեզում եւ ներդնելի լինի հայրենական տնտեսության մեջ: Աշխատանքային խմբերին նաեւ հանձնարարական է տրվել` ուսումնասիրել մի քանի երկրների մոդելները գիտության կառավարման ոլորտի եւ ֆինանսավորման արդյունավետ ձեւերի կիրառման տեսակետից:

Խմբերն արդեն եղել են մի քանի երկրներում եւ կլինեն էլի մի շարք երկրներում: Ամբողջ այս աշխատանքի արդյունքը կներկայացվի կառավարություն որպես հայեցակարգ` հիմնարար փաստաթուղթ ընդունելու համար: Այնուհետեւ կսկսվեն օրենսդրական եւ ենթաօրենսդրական դաշտի ստեղծումը եւ դրան զուգահեռ` ինստիտուցիոնալ վերակազմակերպումները: Իսկ ինչու բարեփոխումները սկսվեցին հիմա եւ ինչու կորսվեցին այսքան տարիներ այն դեպքում, երբ ակադեմիական համակարգի բարեփոխումների շատ լուրջ ծրագրեր առաջարկվում էին դեռ տարիներ առաջ:

«Իմ կարծիքով, բարեփոխումները պետք է ավելի շուտ սկսվեին: Հիմա պետությունը եւ գործարար աշխարհը պատրաստ են ֆինանսավորելու եւ պատվեր տալու գիտական ծրագրեր»,- երեկ մեր հարցին այսպես պատասխանեց ԿԳ փոխնախարարը: Ակնհայտ է, սակայն, որ սույն բարեփոխումները նախընտրական այս շրջանում սկսելն ամենեւին էլ պատահական չէ: Իսկ մինչ այդ կարելի էր հանգիստ աչք փակել այն ամենի առաջ, ինչ տեղի էր ունենում ակադեմիայում եւ հանգիստ նայել, թե ինչպես է քայլ առ քայլ կործանվում երկրի ողջ գիտական համակարգը եւ այլ երկրներ արտահոսում գիտական իրական ներուժը:  

Լուսինե Բարսեղյան