Փաշինյանն այլընտրանք ունե՞ր, Պուտինը հավատո՞ւմ է Էրդողանի «Կարմիր գլխարկ»-ին․ Թուրքիայում հայ գրող Ժակլին Չելիք

«Եթե ինձ հարցնեք, թե Փաշինյանն այլընտրանք չունե՞ր՝ չուներ։ Դժբախտաբար․․․ Տեղի ունեցածը ես համեմատում եմ ամերիկյան բիլիարդի հետ։ Գնդակը, որին պետք է հարվածել, անհաջող վայրում է, և ոչ մի տեղից չեք կարողանում հարվածի դիրքը որոշել։ Այդ իրավիճակում հակառակ կողմում դիրք ստեղծելու հաշվին ձեր գնդակի հետ միասին ցրում եք նաև բոլոր գնդակները։ Այն հակառակորդի ձեռքը կհանձնեք, սակայն հաջորդ քայլերին շունչ քաշելու հնարավորություն կունենաք հետագա ընթացքի համար։ Մարդիկ այսպես են ասում․ «Եթե այդ հողերը հանձնվելու էին, ինչո՞ւ այսքան երիտասարդ զոհվեց»։ Այո՛, բոլոր պատերազմների հիմնական հարցը սա է․ կյանքն է կարևոր։ Սակայն պատերազմի ռազմավարությունը մերժում է նման հուզական մոտեցումները․ գլխավորը հողն է, և մարդիկ հանուն այդ հողի էլ իրենց կյանքն են զոհում»,- մեզ հետ զրույցում ասում է Թուրքիայում հայազգի գրող, հասարակական գործիչ Ժակլին Չելիքը։         

- Հարգելի Ժակլին, որտե՞ղ սխալվեցինք։

- Ադրբեջանը տարիներ շարունակ պատրաստվում էր այս պատերազմին, Հայաստանը թե՛ վարչական, թե՛ ռեսուրսների տեսակետից այսպիսի հնարավորություններ չուներ, չէր կարող ունենալ։ Ավելին՝ անցյալը սխալներով է լի։ Այսչափ ծայրահեղ վիճակում նման հետեւանքները թերևս անխուսափելի էին։ Այսպիսով Թուրքիան Սիրիայում, Լիբիայում և Իրաքում իր ձեռքը թուլացնող Ռուսաստանին սպառնում է Կովկասը ներքաշել պատերազմի մեջ։ Արցախը բռնելու ամենահեշտ տեղերից մեկն էր: Այդպես էլ եղավ։ Հուսանք, որ սրանով կբավարարվի, եթե ոչ, ապա ոչ միայն Հայաստանը, այլև մյուս սահմանակից երկրներին էլ դրա մեջ ներքաշելու մեծ քաոսը մեր դռան առջև է։ Եթե Հայաստանին անդրադառնանք, իրավիճակի թելադրանքն է՝ նոր ընտրություններն ու ժողովրդի վստահությանն արժանացած վարչապետը։

- Էրդողանը Ալիևի հետ ի՞նչ նպատակի հասավ։

- Տպավորություն է ստեղծվել, որ հայատյացության շնորհիվ Ալիևն ու Էրդողանը ներսում ցնցվող բազմոցները իրենց ձեռքն են գցել։ Մինչդեռ միջազգային ասպարեզում իրենց ապահով չեն զգում։ Այս վիճակը ասես ավելի է խորանալու։ Խաղասեղանը ցրվել է, և նրանք զույգերով շարունակում են խաղալ Հայաստանի դեմ, որը դեռ միայնակ է։ Ռուսաստանն էլ խաղի մրցավարն է, իսկ խաղը նոր է սկսվում։ Շուտով խաղասեղանին հյուր խաղացողներ են հավաքվելու։ Թրամփը գնաց, և Բայդենը հունվարին ասպարեզ դուրս կգա։ Սա առաջիկա ժամանակաշրջանի համար․․․ Եթե հարցնենք, թե ինչի՞ են հասել Էրդողանն ու Ալիևը՝ նրանք իրենց ֆաշիստական հռետորաբանությամբ հասել են միջազգային քաղաքականության ատելության գագաթնակետին։ 

- Թուրք զինվորների մուտքը Արցախ Ռուսաստանը մերժել է, իսկ Թուրքիան չի հաշտվում դրա հետ։ Ի՞նչ է երևում այս ամենի վերջում։

- Թուրքիան համառորեն տարածաշրջանը իրեն է ենթարկեցնում։ Ադրբեջանի ձեռքը բռնած՝ ասես դպրոցի դռան առջև սպասելիս լինի։ Տնօրեն Պուտինին ասում է՝ դուռը բացեք, ես Ալիևի ծնողն եմ։ Բայց Պուտինը հասկանում է, որ սա Էրդողանի «Կարմիր գլխարկն ու գայլը» հեքիաթն է։ Եթե անկեղծ խոսենք, պատկերացում չունեմ, թե ինչ է լինելու։ Սակայն գիտեմ այն, որ Թրամփի ժամանակաշրջանում Ամերիկայում շատ խնդիրներ ավլել թաքցրել են գորգի տակ։ Այն, որ Բայդենը այդ գորգը բարձրացնելու է, այս առիթով լուրջ մտահոգությունները մեծ չափերի են հասել։ Մինչ այդ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը միջազգային քաղաքականության մեջ ձեռքն ուժեղացնելու համար ամեն տեսակի միջոց փորձարկելու է։

- Թուրքիայի հայերը ինչպե՞ս արձագանքեցին այս ամենին։

- Պատերազմի դադարը բոլորին հնարավորություն տվեց շունչ առնել։ Ամենքը շատ ազդված են մեր կորուստների համար։ Չնայած այսքան կորուստներին՝ նրանք չեն ուզում, որ Հայաստանի հույսերը ներքին խառնաշփոթից մարեն։ Դրսում կարող է կորուստ լինել, սակայն ուզում են, որ այն ներս վերադառնա որպես փորձ։ Թուրքիայում հայերը անհանգիստ են, ասես քաշված լինեն իրենց պատյանները եւ ապագայի մասին մինչ այդ չունեցած լուրջ տագնապների մեջ են։ Արդեն հայկական ինքնությամբ այս երկրում ապրելն ինքնին խնդիր է․ այժմ այդ ներսի չսպիացող վերքը վերստին արնահոսում է։ Սա վերջին ժամանակաշրջանում տեղի ունեցած ամենամեծ աղետներից մեկն է։ Հենց այստեղ մարող հույսերն ու վախը շատերին կստիպեն լքել ծննդավայրը։ Երբ բոլոր այս իրադարձությունները կանգ առնեն, ըստ իս՝ Թուրքիայի հայերի զգալի մասը այստեղից գնալու է։ Ավելին՝ Թուրքիայի կառավարությունն իր ձեռքի տակ Հայկական հարցին հակառակ նույնքան ծեծված հայապահպանության թեմայի տարիների փորձառությունն ունի։ Այստեղ էթնիկ զտում չեն իրականացնի, բայց չտեսնելու կտան իրենց որդեգրած քաղաքականության արդյունքում կամավոր գնացողներին։ Բնակչությունը կնվազի, ինչն էլ, իհարկե, ժամանակի ընթացքում տարածվելով՝ իբրև էթնիկ զտման մի մաս կշարունակվի։

Պատկերացրեք՝ դուք հայ եք և 24 ժամ թուրքական մեդիայում հայատյացությունն է տեղ գտնում։ Պատսպարվում եք՝ ինչ է մտածում հարևանը ձեր մասին, առևտուր անելիս պարենավաճառի հայացքից մտածում եք՝ արդյոք ձեր մասին ինչ-որ վատ բան են փորձել ասել։ Բայց ամենաշատը նվաստացած եք զգում ձեր երեխաների առջև ինչը և ինչպեսը բացատրելու հարցում։ Մի փոքրիկ մարմին, մի փոքրիկ ուղեղ, մի փոքրիկ սիրտ․․․ Ինչպես կուզեք ներկայացրեք, անխուսափելիորեն իրեն լսելի ատելության հետ է ծանոթանում։ Ասելիքս հետևյալն է, որ մեդիան մարդկանց տրամադրում է և դրկից հարևան հայերի հարցում կասկածանքով վերաբերվելն է ապահովում։ Այս ամբողջ հիմքը պատրաստելուց հետո դպրոցներն ու եկեղեցիները 24-ժամյա ոստիկանական հսկողության տակ են առնում։ Ասում են՝ Ձեզ պաշտպանում ենք։ Ումի՞ց, իրենցի՞ց։

- Հայերը Թուրքիայում Արցախի մասին վախենո՞ւմ էին բարձրաձայնել։ Մի՞թե այդքան վտանգավոր է։

- Չափազանց վտանգավոր է։ Այդ օրերին Թուրքիայում Ադրբեջանի հետ եղբայրությունը փուռը դնելու համար պատրաստ խմորի պես հասունացել էր։ Ձեր ուզածի չափ պատերազմին հակառակ եղեք, ասեք՝ թող մարդիկ չմեռնեն, մի խոսքով, ինչ էլ որ ասեք, մի կողմ թողեք հայկական կողմին պաշտպանելը։ Մի հայի՝ երկու կողմերի համար հաշտություն ուզելն անգամ մի մեծ խնդիր է։ Քանի դեռ չեն ստիպել հային ասել՝ Արցախի քաղաքացիները, զինվորները, բոլոր հայերը թող մեռնեն, նրանք չեն կարող վստահել հային։ Կա՛մ դա են ասելու, կա՛մ անհրաժեշտ է լինելու մեկընդմիշտ լռել։

Եթե ստիպեն դա ասել, և՛ այսօրվա ամբողջ պատահածին ի հակառակ իրենց արդարացի լինելն են ներկայացնելու, և՛ կստիպեն մտածել, որ դարասկզբին տեղի ունեցած ցեղասպանությունն իրականում ցեղասպանություն չէր, այլ ճիշտ այսօրվա նման մի պատերազմի արդյունքում տեղի ունեցած իրադարձություն։ Ահա այդ պատճառով էլ բոլորը լուռ են։ Նրանց ուզածն էլ դա է․․․

Լիլիթ Պողոսյան

Թուրքիա