Ինչո՞ւ են պատերազմում Իսրայելն ու Պաղեստինը. մեր օրերի ամենաթեժ հակամարտության պատճառներն ու ժամանակագրությունը

Վերջին օրերին միջազգային ու տեղական բոլոր լրատվամիջոցների առաջին էջերում ու թոփ լուրերում իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտության վերջին սրացումն է, թեժ գործողությունն ու դրա ազդեցությունը Արևմուտքի, աշխարհում առկա ռազամաքաղաքական իրավիճակի և գործող մյուս հակամարտությունների վրա:

Նշվածը մեր ժամանակների ամենաերկար հակամարտություններից մեկն է, որի ակունքները տանում են մինչև Նաբուգոդոնոսորի, Ալեքսանդր Մակեդոնացու, Հերովդես թագավորի, Տիտոս կայսրի և սուլթան Սալադինի հեռավոր անցյալ: Բայց ընդհանուր պատկերացման համար, թե ինչ չէին կիսում հրեաները դարեր շարունակ արաբների հետ, թաքնված է դարերի ու պատմության խորքում:

Նախ՝ մի քանի խոսք կարևորի մասին, որի համար հրեաներն ու արաբները տասնամյակներ շարունակ պայքարում ու հակամարտում են։

Կռվախնձոր դարձած սրբագույն հողը 

Միջերկրական ծովի արևելյան ափին գտնվող անապատային տարածքի մի փոքր հատված հրեաները, քրիստոնյաները և մահմեդականները համարում են ավելին, քան պարզապես տուն: Նրանք այն համարում են սուրբ հող։

Սուրբ Երկրի սիրտը Երուսաղեմն է։

Ըստ հրեական ավանդույթի՝ Աստված այստեղից է սկսել արարել տիեզերքը: Հրեաներն այստեղ տաճար են ունեցել, բայց առաջինը այն քանդել են բաբելոնացիները, իսկ երկրորդը՝ հռոմեացիները։ Փրկվել է միայն Արևմտյան պատը, որն այժմ հրեական գլխավոր սրբավայրն է։

Քրիստոնեական ավանդույթի համաձայն՝ Քրիստոսը խաչվել է Երուսաղեմում և այստեղից բարձրացել երկինք։ Այստեղ է գտնվում Սուրբ Գերեզման եկեղեցին՝ քրիստոնեական գլխավոր սրբավայրը։

Մահմեդական ավանդույթի համաձայն՝ Մուհամեդ մարգարեն այնտեղից է բարձրացել Ալլահին հանդիպելու համար, վայրը Երուսաղեմի կենտրոնում գտնվող Տաճարի լեռան վրա Ալ-Աքսա մզկիթն է: Այժմ այն համարվում է երրորդ կարևոր մուսուլմանական սրբավայրը Մեքքայից և Մեդինայից հետո:

Առասպելն ու կրոնական հավատամքները մասամբ բացատրում են Արևմուտքում և արաբական աշխարհում պաղեստինցիների և իսրայելցիների առճակատումն ու դրա աջակցությունը: Բայց սա մի էջ է, որի վրա արյունով գրված է ժամանակակից մարդկության պատմության ամենաձգձգվող ու անհույս առճակատման ժամանակագրությունը։

Օսմանյան կայսրության ժամանակահատվածում՝ 19-րդ դարի վերջում, Պաղեստինն արդեն մի քանի դար շարունակ արաբներով բնակեցված տարածք էր (ոչ պետություն): Շատերը դավանում էին իսլամ, ոմանք՝ քրիստոնեություն։ Հրեաները դավանում էին հուդայականություն և փոքրամասնություն էին կազմում: Բայց նրանք բոլորը՝ և՛ արաբները, և՛ հրեաները, համարվում էին պաղեստինցիներ:

Դարավերջին արտերկրում գտնվող հրեաները սկսեցին հող գնել և տեղափոխվել Պաղեստին: Հակասեմիտիզմը Արևմտյան Եվրոպայում և Ռուսական կայսրությունում, հրեական ջարդերը, պատերազմներն ու հեղափոխությունները, աղքատությունը և, իհարկե, հրեական պետության երազանքը խթանեցին Ավետյաց երկիր վերադառնալու ցանկությունը:

Հրեական ներգաղթի մի քանի ալիքներ (aliyah) կազմալուծեցին Պաղեստինի տեղական հրեական բնակչությունը, որի հետ արաբները դարավոր հարաբերություններ են ունեցել, եղան անկարգություններ, հետո արյուն թափվեց։

Արաբներին դուր չէր գալիս, որ նոր ժամանած հրեաներն իրենց վերաբերվում էին այնպես, ինչպես գաղութատերերը։ 

Հրեական պետությունն արդեն ուրվագծվում էր հորիզոնում այն երկրների, որոնք արաբները դարեր շարունակ իրենցն էին համարում: Հրեաներն էլ այն իրենցն էին համարում, քանի որ այստեղ ապրել են հազարավոր տարիներ։

Պաղեստինը նման պայթյունավտանգ վիճակում էր գտնվում հենց այն ժամանակ, երբ Օսմանյան կայսրությունը փլուզվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմի արդյունքում։

Այդ ժամանակ Պաղեստինում ապրում էր կես միլիոն մահմեդական։ Քրիստոնյաներն ու հրեաները փոքրամասնություն էին կազմում՝ յուրաքանչյուրը մոտ 60 հազար, իսկ հրեաների մոտ երեք քառորդը դեռ բնիկներ էին, և միայն մոտ 15 հազարը գաղթականներ էին։

Սակայն իրավիճակը շատ արագ փոխվեց, տեղի ունեցան մի շարք այլ իրադարձություններ, արաբներն ու հրեաները տասնամյակներ շարունակ չեն կարողացել հաշտվել, իսկ որոշ ժամանակ անց հրեաները զանգվածաբար փախան Եվրոպայից՝ փախչելու նացիզմից:

Մինչև 1947 թվականը ՄԱԿ-ի հանձնաժողովը Պաղեստինի 1,2 միլիոն արաբների մեջ հաշվում էր ավելի քան 600 հազար հրեա: 30 տարի առաջ արաբական բնակչությունը գրեթե 10 անգամ ավելի շատ էր, քան հրեական բնակչությունը, սակայն այժմ այն ընդամենը երկու անգամ է ավել։

ՄԱԿ-ի մասնատում, առաջին պատերազմ, «աղետ» և անկախություն

1947 թվականի նոյեմբերին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեան ընդունեց բանաձևւ, որով Պաղեստինը բաժանվում է երկու անկախ պետությունների՝ հրեական և արաբական: Երուսաղեմը, այդ թվում՝ Բեթլեհեմը, ստացել է ՄԱԿ-ի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքի հատուկ կարգավիճակ։ Բանաձևը, սակայն, ոչ ոքի դուր չեկավ, և բառացիորեն հաջորդ օրը սկսվեցին բախումներ։

Հաշտության համար ավելի վաղ ստեղծված բրիտանական մանդատը ավարտվեց 1948 թվականի մայիսի 14-ին։ Նույն օրը Դավիթ Բեն-Գուրիոնը հռչակեց անկախ հրեական պետության ստեղծումը։ Իսկ հաջորդ օրը արաբական պետությունները հարձակվեցին Իսրայելի վրա։

Նրանք պարտվեցին. հազիվ կրթված և սահմաններից դեռ անտեղյակ Իսրայելը հաղթեց։

«Անկախության պատերազմի» հետևանքով, ինչպես դա Իսրայելում են անվանում, կամ «աղետի», ինչպես հայտնի է արաբական աշխարհում, երիտասարդ հրեական պետությունը սահմանվեց այն սահմաններում, որոնք ներառում էին ՄԱԿ-ի կողմից հատկացված տարածքի մոտավորապես կեսը։ 

Մյուս կեսը գրավել են արաբական երկրները՝ Արևմտյան ափը և արևելյան Երուսաղեմը՝ Հորդանանի, իսկ Եգիպտոսը՝ Գազայի հատվածը։ Այսպես է պահպանվել իրավիճակը՝ մինչև հաջորդ պատերազմ:

Վեցօրյա պատերազմ, փախստականներ և վերաբնակեցում

1967 թվականի մայիսի վերջին արաբական երկրները զորքեր հավաքեցին դեպի Իսրայելի սահմանները և սկսեցին պայքարել՝ սպառնալով ջնջել հրեական պետությունը երկրի երեսից: Իսրայելը ձեռնարկեց կանխարգելիչ հարված, և 6 օր հետո ամեն ինչ ավարտվեց:

Գազայի հատվածը, Արևմտյան ափը և Արևելյան Երուսաղեմը գտնվում էին Իսրայելի օկուպացիայի տակ։ Միաժամանակ Իսրայելը գրավեց սիրիական Գոլանի բարձունքները և Եգիպտոսի Սինայի թերակղզին։

Այդ պահից սկսած հակամարտությունը դարձավ մշտական։ Արաբները իրենց հռչակեցին որպես հրեական պետության մահացու թշնամիներ: Իսկ պաղեստինյան արաբական պետության ստեղծման նրանց հույսերը նահանջեցին դեպի մշուշոտ ապագա:

Հորդանան գետի արևմտյան ափի և Գազայի բնակիչները, ովքեր փախել էին պատերազմից, երբեք չկարողացան վերադառնալ տուն. Իսրայելը նրանց դիտարկում է որպես երկրի ամբողջական արաբացման և կործանման սպառնալիք:

Այժմ Գազայում կա մոտ 2 միլիոն պաղեստինցի, գրեթե 3 միլիոնն էլ՝ Արևմտյան ափին, իսկ ավելի քան 6 միլիոն պաղեստինցի փախստականներ հաստատվել են արտասահմանում, հիմնականում՝ տարածաշրջանի հարևան երկրներում. սա՝ ՄԱԿ-ի տվյալներով։

Համեմատության համար նշենք, որ Իսրայելի ողջ բնակչությունը մոտենում է 10 միլիոն մարդու, որից 2 միլիոնը արաբներ են։

Միաժամանակ Իսրայելը սկսեց բնակեցնել օկուպացված տարածքները։ Ըստ ՄԱԿ-ի տվյալների՝ Արևմտյան ափում արդեն կա ավելի քան կես միլիոն իսրայելցի, իսկ Արևելյան Երուսաղեմում՝ ավելի քան 200 հազար: Գոլանի բարձունքներում փոքր բնակավայրեր կան, իսկ բուն Գազայում չկան. Իսրայելը 2005 թվականին բոլորին հանել է կենտրոնից և պարսպապատել հսկայական ցանկապատով:

Միջազգային հանրությունը բնակավայրերն անօրինական է համարում, սակայն Իսրայելը պնդում է, որ դա իր իրավունքների շրջանակներում է։

Փախստականների և բնակավայրերի խնդիրները գտնվում են ցանկացած բանակցությունների կարգավորման հիմքում, նույնիսկ նախքան Երուսաղեմի կարգավիճակի և արաբական Պաղեստինի ստեղծման հիմնական հարցերը:

Նոր պատերազմ, Իսրայելի ճանաչում և խաղաղ բանակցություններ

Հարևան արաբական երկրների հետ խաղաղության և պաղեստինցիների հետ կարգավորման բանակցությունները տարատեսակ ձախողումներով են տարվել վերջին կես դարում: Ֆորմալ կերպով դրանցում ներգրավված են Ռուսաստանն ու Եվրամիությունը, սակայն հիմնական միջնորդը միշտ եղել է ԱՄՆ-ը՝ Իսրայելի անվտանգության առանցքային դաշնակիցն ու երաշխավորը։

Նախագահ Ջիմի Քարթերի միջնորդությամբ Իսրայելը Եգիպտոսի հետ կնքել է առաջին խաղաղության պայմանագիրը Քեմփ Դեյվիդում 1979 թվականին։

Դրան նախորդել էր 1973 թվականի Յոմ Կիպուրի պատերազմը, երբ Եգիպտոսն ու Սիրիան փորձել են հետ գրավել 1967 թվականին կորցրած տարածքները։

Եգիպտոսի հետ կնքված պայմանագրի արդյունքում քարտեզի վրա հայտնվել է հրեական պետության առաջին չվիճարկվող սահմանը։ Միակ հաջորդ սահմանը՝ Հորդանանի հետ, պաշտոնականացվել է 1994 թվականին։ Լիբանանի և Սիրիայի հետ դեռևս պայմանավորվածություններ չկան:

Իսկ դրանից էլ մեկ տարի առաջ՝ 1993 թվականին Օսլոյում, Ամերիկայի մեկ այլ նախագահի՝ Բիլ Քլինթոնի միջնորդությամբ, ստորագրվել է առաջին փաստաթուղթը իսրայելցիների և պաղեստինցիների միջև։

Համաձայնագրերը, ի վերջո, ձախողվել են։ Հակամարտությունը լուծելու ուղղակի փորձերը դադարեցվել են 10 տարի առաջ:

Պատերազմներ ՀԱՄԱՍ խմբավորման հետ և խաղաղության մշուշոտ ապագան

Քանի որ պաղեստինցիների հետ հնարավոր չէր համաձայնության գալ, Ամերիկան անցավ Իսրայելի և արաբական հարևան երկրների միջև բանակցությունների։

Դոնալդ Թրամփի օրոք Իսրայելը կարգավորեց հարաբերությունները նախ ԱՄԷ-ի, ապա Բահրեյնի ու Սուդանի հետ։ Ջո Բայդենը հույս ուներ հաշտեցնել Իսրայելին Սաուդյան Արաբիայի հետ, բայց չհասցրեց, քանի որ ընդամենը օրեր առաջ՝ 2023 թվականի աշնանը, ՀԱՄԱՍ-ը հարձակվեց Իսրայելի վրա և սկսվեց նոր պատերազմ:

Սա առաջինը չէ և, ամենայն հավանականությամբ, վերջինն էլ չի լինի՝ չնայած հակամարտող 2 կողմն էլ հայտարարում են այս առճակատման արդյունքում մյուս կողմին ոչնչացնելու մասին:

1987 թվականից ի վեր Իսրայելը ապրել է երկու պաղեստինյան ինթիֆադաներ, որոնք տևել են ավելի քան մեկ տասնամյակ: Երկուսն էլ սկսվել են Պաղեստինի ազատագրման կազմակերպության և Յասեր Արաֆաթի ղեկավարությամբ:

2005 թվականի երկրորդ ինթիֆադայի ավարտին՝ Արաֆաթի մահից հետո, պաղեստինցիները սկսեցին կռվել միմյանց միջև։

Աշխարհի շատ երկրներում ահաբեկչական ճանաչված արմատական իսլամիստական ՀԱՄԱՍ խմբավորումը վերագրավել է Գազայի հատվածը ավելի չափավոր արմատական ՖԱԹՀ-ից։ Հորդանան գետի արևմտյան ափը մնաց ՖԱԹՀ-ի վերահսկողության տակ, և Իսրայելն այդ ժամանակվանից պատերազմում է ՀԱՄԱՍ-ի հետ:

2007 թվականին իսրայելցիները ամբողջական շրջափակում կատարեցին Գազայի հատված և մի քանի անգամ ռազմական գործողություններ իրականացրեցին այնտեղ՝ 2008 թվականին՝ 22 օր, 2012 թվականին՝ 8 օր, 2014 թվականին՝ մեկուկես ամիս և 2021 թվականին՝ 11 օր։

Ներկայիս պատերազմը սկսվել է 2023 թվականի հոկտեմբերի 7-ին՝ հրեական գլխավոր տոնի՝ Յոմ Կիպուրի օրը ՝ (Դատաստանի օր) Իսրայելի վրա հարձակումից ուղիղ 50 տարի անց:

Ամեն օր այս պատերազմն ավելացնում է մեր ժամանակների ամենաերկարատև հակամարտության զոհերի թիվը և հետաձգում Մերձավոր Արևելքում խաղաղության հասնելու հեռանկարները։