ՀՅԴ-ն պատմության դատաստանի առաջ

1. Արկածախնդրության շրջան

Ի սկզբանե եւ մինչեւ վերջ ՀՅԴ-ն ունեցել է անհեթեթ ու հանցավոր գաղափար, թե հայ ժողովրդի ազատությունը հնարավոր է միայն մեծ երկրների միջամտությամբ, այդ միջամտությանը կարելի է հասնել միայն նրանց ստիպելով, իսկ ստիպել կարելի է միայն ժողովրդի թափած արյամբ: Միջամտությունը այնքան ավելի հզոր կլինի, որքան ավելի շատ թափվի ժողովրդի արյունը: Եւ հետեւողականորեն ամեն ինչ արել է այդ «հիմքը» ապահովելու համար:

«Դրոշակ», 1891, մայիս, թիվ 1. «Եւրոպան չկա... եւ մինչեւ հայկական հողը չշաղախվի արյունով՝ թող գիտենան հայերը, որ ոչինչ չեն ստանա: Ապստամբություն, ուրիշ ելք չկա»:

«Դրոշակ», 1895, հունվար. «1894թ.-ը ամենափայլունն էր մեր հեղափոխական կյանքում թե՛ յուր որակությամբ, եւ թե յուր ծավալով... 94 թվականի հեղափոխական կյանքի պատկերը թեեւ տխուր, վշտացուցիչ է, որովհետեւ միշտ արյուն է հոսում, բայց ոգեւորող եւ խրախուսիչ է, որովհետեւ ազատությունն այդ է պահանջում... Ո՞վ կհաղթի: Ուժերը հավասար չեն, ինչ կասկած, որ կառավարությունն ուժեղ է եւ դեռ մի քանի Սասունի կռիվներում կկոտորի... Բայց ժողովուրդը չի հաղթվել, որովհետեւ թշնամին չի կարողացել խլել նրանից ապստամբական արնագույն դրոշակը... Այդ դրոշակը չի ընկնիլ մինչեւ վերջին հայի վերջին շունչը... Եղբայրներդ վճռել են կամ ձեռք բերել ազատություն, կամ թշնամուն տալ ածխացած դիակներ եւ արյունոտ ավերակներ: Մի՞թե կարող ես անտարբեր մնալ: - Ո՛չ»:

«Դրոշակ», 1895, հոկտեմբեր. «Արդեն կտրված են հարաբերությունները, եւ այժմ միայն շարունակվում է կռիվը, որ վաղուց հայտարարված է: Խնդիրը կվճռվի միայն երկուսից մեկի ընկնելովը, մահովը - կամ պետք է տակն ու վրա լինի, ոչնչանա սուլթանական պոռնիկ կառավարությունը, կամ պետք է ընկնի, մեռնի հայ ժողովուրդը. խնդրի միակ լուծումը մահն է: Հայ ժողովուրդը զենքը վար կդնի կամ հաղթությունը բոլորովին տարած, կամ անշնչացած...»:

«Դրոշակ», 1895, թիվ 19. «Եւ որպեսզի այս անգամ էլ ապարդյուն չանցնին աշխատանքը, զոհերը, պետք է շարունակվի կռիվը, որով միայն կարելի է ստիպել դիպլոմատիային ի նկատի առնել դժգոհ ժողովրդի պահանջները: Ազատության ճանապարհը հարթողը արյան հորձանքներն են. մենք չպետք է շփոթվենք սարսափելի տեսարաններից, չպետք է կորցնենք մեր գիտակցությունը՝ հասկանալու համար եւ տիրելու րոպեին, նրան մեզ ծառայեցնելու»:

Հանցավոր արկածախնդրության առաջին արդյունքը՝ 1895-96թթ. 300.000 հայերի կոտորածն էր, որ ոչ միայն չսթափեցրեց, այլ ավելի ոգեւորեց դաշնակցությանը:

«Դրոշակ», 1897, թիվ 1. «Մենք չենք հավատում ոչ սուլթանին, ոչ էլ դիպլոմատիային: Մենք՝ հայերս, 1896 թիվը վերջացնում ենք ավելի ուրախ, քան սկսել ենք: Ավելի մեծ հավատով ենք դիմավորում 97 թվականը: Մենք ուշադրություն չենք դարձնում իրենց խելոք ու ավելի փափկասիրտ կարծող հայերի բարբաջանքների վրա եւ ավելի բացարձակ կերպով հայտարարում ենք, որ միշտ պետք է կռվենք... Հավատացած ենք, որ այդ սուրբ մարտը մեզնից պահանջում են մեր ստրուկ ժողովուրդը, մեր ավերակ հայրենիքը եւ մեր հարյուր-հազար նահատակների սուրբ հիշատակը: Նոր տարին սկսում ենք գոչելով՝ «Կռիվ, կռիվ եւ ավելի ուժեղ կռիվ»:

300.000 անմեղ ու անիմաստ զոհ տված եւ հսկայական նյութական կորուստներ կրած արեւմտահայությունը երկրից դուրս վռնդեց իր «ազատարարներին»՝ արժանանալով դաշնակցության ծանր մեղադրանքներին այն բանի համար, որ չհամաձայնեց «մինչեւ վերջին հայը» գնալ ստույգ մահվան եւ «թշնամուն տալ միայն ածխացած դիակներ»:

«Դրոշակ», 1901, թիվ 7. «Հեղափոխության փրկարար գաղափարը սոսկալի փորձանքի էր ենթարկվել 1895-96-ի աղետներից հետո: Ընդհանուր հիասթափության եւ հեղաշրջման մի անմիտ, բայց իր անմտության մեջ ուժեղ տարերային մի հոսանք էր տիրել մեր հասարակության բազմազան խավերին: Սարսափահար մեծամասնությունը անեծքներ կարդաց մեր շարժման հասցեին, մեծախոս, բայց փոքրոգի տարրերը շտապեցին փախուստ տալ հեղափոխական բանակից, հրապարակը գրավվեց զանազան տեսակի դպիրներով եւ դպրիկներով, որոնք հանդես եկան մեր վաշխառու հայերի իմաստությունը մեզ քարոզելու, հեղափոխականը դատապարտվեց իբրեւ անգործ եւ ազգավնաս դատարկապորտ, գաղափարը նսեմացավ իր խոյանքների, իր հմայքի, իր սրբազան նպատակների կախարդական ուժի մեջ»:

Լեւոն Չորմիսյան. «Չի կարելի որեւէ քաղաքական գործչի կամ կուսակցության մեղադրել ժողովրդի ազատությունը նախապատրաստելու մտադրության համար: Բայց հնարավո՞ր է որեւէ քաղաքական գործչի կամ կուսակցության չմեղադրել, երբ այդ մտադրության հետապնդման մեջ ընտրում է նույն այդ ժողովրդի գոյությունն իսկ վտանգող գործելակերպ: Մահվան առաջ դրված հավաքականության համար կարո՞ղ է ազատագրության հարց գոյություն ունենալ: Հնարավո՞ր է նախապատվությունը տալ ազատությանը, քան թե կյանքին... Կարելի՞ է արդարացման նշույլ իսկ տեսնել այն մարդկանց գործունեության մեջ, որոնք ոչ թե իրենց, այլ անթիվ եւ անհամար անծանոթ մարդկանց մահն են նախապատրաստում» («Կուսակցությունները», Երեւան, 1995թ., էջ 20):

Լեո. «Սուլթան Համիդը կոտորել էր տալիս հայերին, բայց մի՞թե առանց առիթի եւ պատրվակների, եւ մի՞թե այդ առիթն ու պատրվակը թոնրի շրթին քնած մերկերն էին, եւ ոչ թե այն պոռոտախոսները, որոնք թղթի վրա անպարտելի կռվողներ էին դարձնում այդ իսկ թշվառներին եւ կոկորդ էին պատռում՝ «ապստամբություն, ապստամբություն» բղավելով ամեն մի քայլում: Եթե 1896-ի օգոստոսին չգրավեին Բանկ Օտոմանը, Կ.Պոլսում կջարդվեի՞ն 7 հազար հայեր» («Թուրքահայ հեղափոխության գաղափարաբանությունը», հ.Բ, Երեւան, 1994թ., էջ 36):

10 տարուց պակաս տեւեց արեւմտահայության հիշողությունը 95-96թթ. կոտորածների մասին, եւ «հեղափոխական» կուսակցությունը նորից մտավ «երկիր»:

Լեո. «Եւ սկսվեց: 1903-1904 թվականներին նորից շարժումներ սկսվեցին Սասունում... Իբրեւ պատասխան այդ շարժումներին, կոտորածներ տեղի ունեցան Վանի եւ Բիթլիսի վիլայեթներում, գլխավորապես Մուշի շրջանակներում: Այդ կոտորածներին զոհ գնացած հայերի թիվը եւրոպական լրագիրները որոշում էին 7.000 հոգի» (նույն տեղում, էջ 39):

1908թ. ՀՅԴ-ն դաշնակցեց երիտթուրքերի հետ՝ կատարելու թուրքական «հեղափոխությունը», ապա, չնայած վերջիններիս կողմից Ադանայում իրականացրած 30.000 հայերի կոտորածին, նրա հետ եղբայրության դաշն կնքեց եւ հրապարակավ հրաժարվեց «Հայ Դատից»:

«Դրոշակ», 1909, թիվ 4. «Օսմանյան հեղափոխությունը... եկավ տակն ու վրա անելու եւ մի շարք միջազգային հարաբերություններ: Նա հայտարարեց ի միջի այլոց, որ Բեռլինի դաշնագրի 61-րդ եւ 23-րդ հոդվածները այլեւս կորցնում են իրենց գոյության իրավունքը...»:

«Դրոշակ», 1909, թիվ 9. «Դաշնակցությունը՝ հավատարիմ իր սկզբունքին եւ գործելակերպին՝ պիտի շարունակե նույն թափով եւ ավելի լայն ծավալով համագործակցել թուրք երիտասարդ կուսակցության եւ մտավորականության հետ՝ ի պաշտպանություն սահմանադրության եւ համախմբել այդ գործակցության շուրջ բոլոր դիմադիր տարրերը՝ հայ եւ օտար...»:

Ռուբեն Տեր-Մինասյան. «Համաօսմանցիության անունով եկած թուրքացման քաղաքականությունը ծայրահեղորեն գրգռել եւ զայրացրել էր պետության բոլոր բաղկացուցիչ տարրերը՝ բացառությամբ հայերի եւ մանավանդ ՀՅ Դաշնակցության: Թե՛ հայ ժողովուրդը եւ թե՛ նրա ամենաուժեղ կուսակցությունը անգնահատելի ծառայություն մատուցեցին երիտասարդ թուրքերին ե՛ւ հեղափոխական շարժումների օրերին, ե՛ւ սահմանադրության հրապարակման, ե՛ւ կիրառման ժամանակ. սակայն այդ բոլորի փոխարեն անարգորեն դավադրված գտան իրենց: Ի պատասխան այդ խոշոր ծառայությանց՝ Ադանայի հայկական կոտորածները տեղի ունեցան... Եւ չնայած դրան՝ ՀՅԴ-ն վճռեց մնալ հանգիստ եւ նույնիսկ աշխատեց հնար եղած չափով ամրապնդել սահմանադրությունը...» («Հայ-Թուրքական կնճիռը», Կահիրե, 1924, էջ 130):

Լեո. «Դաշնակցությունն այլեւս աղմուկ չհանեց Ադանայի ջարդի առիթով՝ միջազգային հրապարակում, դիվանագիտական առաքելություններ եւ այլ այսպիսի հնարքներ չսարքեց: Ընդհակառակը, Ադանայի արյունը մի կռվան դարձավ, որ նա, իր կուսակցական շահերի տեսակետից, մի օգտավետ դաշինքով միանա երիտասարդ թուրքերի կուսակցության հետ» (նույն տեղում, էջ 58-59):

Իր վայրիվերո քաղաքականության՝ խաղաղության շրջանում Հայկական հարցում Եւրոպայի միջամտությունից հրաժարվելով՝ երիտթուրքերին հավատարմության երդումներ տալով եւ նրանց օգնությամբ պառլամենտական աթոռներ գրավելով, իսկ պատերազմի ու վտանգի պահին կրկին օտար պետություններին դիմելով եւ թուրքական կառավարությանը թիկունքից հարվածելով՝ ՀՅԴ-ն լրացուցիչ հիմքեր էր տալիս երիտթուրքերին արդարացնելու եւ հիմնավորելու ցեղասպանության իրականացման իրենց ծրագիրը:

Վահան Փափազյան. «Մենք, անշուշտ, խորապես կգիտակցեինք մեր փափուկ դիրքը. ապրիլ օսմանյան կայսրության մեջ, լինել անոր հպատակը, վայելել ազգային սահմանադրական ինքնավարություն, բնական հարաբերություններ պահել կառավարության հետ եւ միեւնույն ատեն դավադիր գործ կատարել, այսինքն՝ օտար պետություններու դիմել եւ անկե սպասել օգնություն: Անըմբռնելի հանդգնություն մըն էր այս, որուն արդյունքը վայելեցինք 3 տարի վերջը...» («Իմ հուշերը», Պեյրութ, 1952, հ. Բ, էջ 185-186):

Լեո. «Եթե երեք հոգի կարողանում էին խոսել ամբողջ հայ ժողովրդի անունից եւ վճիռներ տալ ամբողջ հայ ժողովրդի համար կյանքի եւ մահվան նշանակություն ունեցող հարցերի մեջ, այս արդեն ապացույց էր, որ Դաշնակցությունը փաստորեն իր անմռունչ ստրուկ-ստացվածքն էր դարձրել ամբողջ հայությունը, եւ ի՛նչ ապահովություն կար, թե մի ուրիշ խմբակ դաշնակցականների, մի ուրիշ մեծամիտ երրորդություն ստրկամիտների, բոլորովին հակառակ վճիռ եւ ցուցմունք չէր տա նույն այդ անասնատիպ ստացվածքին: Այդպես էլ եղավ: Այս անգամ մի միլիոն մարդկանց ոչնչացումն էր պատրաստում թուրքահայ հեղափոխության ահռելի հիմարությունը» (նույն տեղում, էջ 78):

Ցեղասպանությանը անմիջապես նախորդող շրջանում ՀՅԴ-ն փաստորեն միահեծան  իշխանություն էր Արեւմտյան Հայաստանում, ուստի ժողովրդի ճակատագրի համար միակ քաղաքական պատասխանատուն: Այդպես էր նրան ընդունում հայ ժողովուրդը, այդպես էր նրան ընդունում թուրքական կառավարությունը:

Ռուբեն Տեր-Մինասյան. «Թյուրիմացություններից խուսափելու համար հենց սկզբից խոստովանենք, որ հայկական հեղափոխության շարժումների ղեկավարը, պատասխանատուն եւ գործոն ուժը եղած է ՀՅԴ-ն: ...Հայ մեծ քաղաքական կազմակերպությունը, լինելով Թուրքիայի օրինական կազմակերպությունը, Իթթիհաթից հետո նրա ամենեն զորավոր կազմակերպությունն էր» (նույն տեղում, էջ 28, 46):

Վահան Փափազյան. «Դաշնակցությունը կրոնական դավանանք մըն էր դուրանցիներու (տարոնցիների - Ա.Ս.) համար. կուսակցական ղեկավարները այդ սրբազան կրոնի քուրմերն էին՝ իրենց բոլոր ստորոգելիներով: Զանգվածորեն դաշնակցական էին ամենքը, դավանությամբ դաշնակցական» (նույն տեղում, էջ 310):

Ա.-Դո. «Դաշնակցական գործողների վրա երիտասարդ թուրքերի կառավարությունը նայում էր իբրեւ հայ ժողովրդի ներկայացուցիչների, նրանց հետ պահում էր սերտ կապեր եւ յուրաքանչյուր հարցում դիմում էր նրանց խորհուրդներին ու աջակցության: Այս հանգամանքն ավելի եւս բարձրացրեց այս կուսակցության հեղինակությունը, ժողովուրդն էլ սկսեց նայել նրանց վրա՝ իբրեւ իր ներկայացուցչության, եւ կառավարության մեջ ստեղծեց կառավարություն» («Մեծ դեպքերը Վասպուրականում», Երեւան, 1917, էջ 123-124):

2. Մատնումի եւ փախուստի շրջան

ՀՅԴ-ն, ծրագրված ցեղասպանության ակնառու վտանգի դեմ-հանդիման, ոչինչ չձեռնարկեց ժողովրդի ինքնապաշտպանությունը կազմակերպելու նպատակով: Ընդհակառակը՝ ամեն ինչ արեց հայ տղամարդկանց՝ օսմանյան բանակ զորակոչն իրականացնելու համար (այս օրենքը թուրքական պառլամենտը ընդունել էր մի քանի տարի առաջ՝ դաշնակցության ակտիվ նախաձեռնությամբ): Վերջիններիս կոտորեցին, իսկ երկիրը մնաց անպաշտպան:

Ռուբեն Տեր-Մինասյան. «Դաշնակցությունը, դեմ լինելով պատերազմին, դեմ լինելով իթթիհաթի կառավարության քաղաքականության, այնուամենայնիվ, որոշում է հորդորել հայ ժողովուրդին՝ կռվի դեպքում անթերի կերպով իր պարտականությունը կատարել Թուրքիո հանդեպ»: «Այժմ դեպքերից հետո կարելի է այդ ճակատագրական սխալն ափսոսալ, քանի որ 200.000  հայ զինվոր ավելացնելով այդ պատկառելի ուժին  (նկատի ունի թուրքական եւ ռուսական բանակ զորակոչված 450 հազար հայերին - Ա.Ս.), նաեւ ռուսական հսկա օժանդակությունները զորքով, սնունդով եւ ճարտարվեստով, բավական պիտի լինեին մեկ վճռական հարվածով Թուրքիան ջախջախելու: Այդ ուժի գիտակցությունը Դաշնակցությունը ուներ, բայց նա խուսափեց դրանից օգտվել՝ մնալով կաշկանդված ընդհանուր ժողովի որոշումների սահմանների մեջ» (նույն տեղում, էջ 56, 67-68):  

Վահան Փափազյան. «Դաշտի գյուղերը ձգած էին իրենց ճակատագրին: Կազդուրվելես վերջ միայն զգացի, թե ինչ ահավոր սխալ մը գործած էի ձգելով քաղաքը (Մուշը - Ա.Ս.) այդ ծանր օրերուն եւ քաշվելով լեռներու ծերպերը» (նույն տեղում, էջ 359): «Ահա ինչպես զոհ գացինք մենք մեր «ռազմական նախատեսության»՝ կարծելով, թե կառավարությունը, առանց դաշտին ու քաղաքին ձեռք դիպցնելու, նախ Սասունը պիտի զարնե: Թշնամին թողուց, որ դաշտի զինված ուժերը դուրս հանենք ու կեդրոնանանք Սասնո կղզիացած պզդիկ տարածության վրա... թշնամին օգտվելով, ուրեմն, այս պայմաններեն, բնաջնջեց ժողովուրդը: Այս զարհուրելի սխալը գործեցինք մենք՝ ղեկավար ու պատասխանատու ընկերներս, ենթարկվելով քարացած ավանդություններուն, համառ անհեռատեսության... (Դաշտի 190.000 բնակչից փրկվեց 5000-ը - Ա.Ս.) (նույն տեղում, էջ 365):

25 տարի, իբր, զբաղվելով արեւմտահայությանը զինելու գործով, իրականում բացի «հեղափոխական» աղմուկից ուրիշ ոչինչ չէր արել կամ ակամա ավելի շատ զինել է թուրքերին ու քրդերին:

Վարդպատրիկյան. «Ամենաշատը 300 հրացան հազիվ էր տեղափոխվել երկիր: Վասպուրականի պես նահանգը հազիվ 60 հրացան ուներ, հակառակ նրան, որ Պարսկաստանի տխրահռչակ արհեստանոցը, որ զենք շինելու եւ նորոգելու համար էր հիմնված եւ ահագին գումարներ էր կլանել, գտնվում էր Վասպուրականի կողքին» (տե՛ս Դավիթ Անանուն, Ռուսահայերի հասարակական զարգացումը, Վենետիկ, 1926, հ.3, էջ 226):

Լեւոն Չորմիսյան. «Արշավախումբերի նպատակը զենք եւ կռվողներ ղրկելն էր երկիր: Այդ երկու նպատակների մեջ էլ միայն մեկ-երկու դեպքում են գործնական արդյունք ստացել: Կովկասից եւ Պարսկաստանից ուղարկված զենքերի մեկ տասներորդն անգամ տեղ չի հասել: 9/10-ը կամ փչացել է, կամ անցել է թշնամու ձեռքը՝ մեծացնելով նրա կռվելու միջոցները («Համապատկեր արեւմտահայոց մեկ դարու պատմության», հ. Բ, էջ 329):

Վահան Փափազյան. «Գալով մեր զինական ուժերուն՝ առաջին օրեն իսկ ձեռնարկեցինք ցուցակագրման... 170 քիչ շատ կանոնավոր զենք ունեինք՝ պաշտպանելու համար մոտ 20.000 ժողովուրդ, որ տեղավորված էր 5-6 կիլոմետր շրջագծով տարածության վրա: Իսկ ռազմամթե՞րքը... յուրաքանչյուր հրացանին միջին հաշվով հազիվ 30-35 փամփուշտ կհասներ» (նույն տեղում, էջ 370-371):

«Դժբախտաբար, զինված չէր մեր ժողովուրդը: Քիչ շատ գործածական զենքեր ունեին միայն հին մարտիկները, մնացյալները մաշված կամ պակասություններով էին, խիստ սակավ էր փամփուշտը: Ես չտեսա ինքնապաշտպանական կազմակերպություն եւ ոչ մի տեղ, եւ մանավանդ ընդհանուր ծրագիր մը՝ ապագա անակնկալներու հանդեպ» (նույն տեղում, էջ 320):

«Սասունի ժողովուրդը խիստ թերի զինված էր. 7-8 հարյուր «շեշխանա» եւ որսորդական հրացաններու հետ, թերեւս, 150-200 քիչ շատ կանոնավոր հրացաններ ունենային, սակայն փամփուշտի չնչին պաշար ունեին. դաշտը ավելի խղճուկ վիճակ մը կներկայացներ. կանոնավոր զենք, կարելի է ըսել, բացառապես միայն մեր նախկին մարտիկներու ձեռքին կգտնվեր: Դաշտի 90 գյուղերը հազիվ 200 քիչ շատ կանոնավոր հրացաններ ունենային՝ փամփուշտի նույն թերիներով» (նույն տեղում, էջ 337):

ՀՅԴ-ն խեղդել է ժողովրդի ինքնապաշտպանական ինքնագործունեությունը, իսկ դժվարին պահին խուճապահար լքել է՝ խուճապի ենթարկելով նաեւ ժողովրդին:

Դավիթ Անանուն.  «Ռազմամոլությունն ու ինքնագոհությունը կուրացրել էին նրա միտքը, եւ նա մի հոտի հովվի սկզբունքին հարելով՝ չէ թե փրկում էր հոտին, այլ նրան ենթարկում դառն փորձությունների... Այստեղ է թաքնված դաշնակցության հանցանքը, հայ ժողովրդի ինքնագործունեության ճնշման մեջ» (նույն տեղում, էջ  226):

Վահան Փափազյան. «Փախուստիս լուրը (Մուշից՝ Սասնա լեռները - Ա.Ս.) անմիջապես տարածվեցավ դաշտի եւ լեռներու մեջ ու թողեց բարոյալքիչ ազդեցություն մեր ժողովուրդին վրա: «Կացությունը հուսահատական է, ուրեմն, որ պահվեցավ», - կհետեւցներ ժողովուրդն իրավացիորեն, որովհետեւ այլեւս ոչ ոք կմնար՝ գեթ երեւույթները փրկելու համար: Այս հոգեբանությունը վարակեց, մանավանդ, հեղափոխական մարտիկները, որոնցմե շատերը զենքերնին առած լեռը եկան: Մուշեն հեռանալես հետո Կոտոյի Հաջին, Տիգրանը եւ ուրիշ ընկերներ հազիվ ժամանակ ունեցած էին քաղաքի զինական ուժերը քիչ շատ կարգի բերելու: Դաշտի գյուղերը ձգված էին իրենց ճակատագրին» (նույն տեղում, էջ 359): 

Լեո. «Վանը չէր լքվում: Կռվելու ընդունակ ազգաբնակչությունը պիտի պաշտպաներ քաղաքը. հայ կամավորական գնդի հրամանատարը համաձայնություն էր տալիս, որ գունդն էլ մնա քաղաքում եւ միանա քաղաքացիներին: Հարկավոր էին, ուրեմն, ժիր ու գործունյա մարդիկ, որ իսկույն գործի կպչեին: Գովված ու հերոսացած Արամն ու իր կուսակցական ընկերներն այդպիսի մարդիկ դուրս չեկան: Մյուս օրը նահանգապետը (Արամ Մանուկյանը - Ա.Ս.) մունետիկ է պտտեցնում քաղաքում եւ հայտարարում, որ ամեն մարդ իր գլխի ճարը տեսնե: Եւ սկսվում էր աներեւակայելի խելագար տեսարանը - դաշնակցական խուճապը, ուրիշ խոսքով՝ քառասմբակ փախուստ՝ սեփական կաշին ազատելու համար: Եւ այսպիսի փախուստի մատնվում էր ոչ միայն Վանը, այլեւ ամբողջ Վասպուրականը» (նույն տեղում, էջ 175):

«Վան-Տոսպ», թիվ  6. «Երեք ամենածանր ամբաստանություններ ունի վանեցին պ. Արամի եւ իր գործակիցների դեմ: Առաջին՝ հակառակ վանեցիներու կամքը ներկայացնող հանձնաժողովին տված որոշումներուն եւ առանց անոր գիտությանը՝ խուճապային փախուստի մատնեց ժողովուրդը ու պատճառ դարձավ Վասպուրականի փճացման: Երկրորդ՝ չկազմակերպելով հարյուր-հազարավոր բազմության մը ամառային տաժանալի ճամփորդությունը՝ սովածությամբ եւ հոգնածությամբ մահվան դատապարտեց հարյուրավորներ ու քայքայեց ֆիզիկականը հազարավորներու: Երրորդ՝ զինվորական պաշտպանություն չընծայելով ժողովրդին՝ նշավակ ըրավ զանոնք քրդական հարձակումներու, որով սպանվեցան եւ գետը թափվելով խեղդվեցան հազարե ավելի վասպուրականցիներ, իսկ այդ իրարանցումներու ատեն կողոպտվեցան արդեն իսկ իրենց ամեն ինչը կորսնցուցած փախստականներու հարյուր-հազարավոր ռուբլիի արժողությամբ անասուններու իրեղենները: Ինչպես հետագա իրադարձությունները եկան հաստատելու՝ Վանը թշնամու ձեռքը չպիտի իյնար բնավ եւ, հետեւաբար, չպիտի ենթարկվեր իր կրած անփոխարինելի կորուստներուն, եթե հանձնաժողովին տված որոշման համաձայն տղամարդիկ մնային քաղաքը եւ զինված դիմադրություն կազմակերպեին. առնվազն 8000-ի չափ զենք պիտի ունենայինք - 3000 կամավորներու ունեցածները, 3000 թուրքերեն գրավածները, որ տրամադրելի էին, 2000 ալ վանեցիներուն զենքերը: Այսքան զենքն ալ դարձյալ կբավեր ինքնապաշտպանության եւ, ի հարկին, նահանջի համար: Թրքական բանակը փոքրիկ ուժ մը կներկայացներ Վանա լճի հարավային կողմը, իսկ հյուսիսային կողմի ուժեղ բանակը իր թիկունքը չպիտի դարձներ ռուս բանակին՝ Վանի վրա հառաջանալով: Նույնիսկ եթե երկու կողեն ալ այսպիսի հառաջխաղացում մը կատարվեր, մեր ինքնապաշտպանական ուժերը կրնային կանոնավորապես նահանջել Սարայի գծով» (Մ.Մինասյան, դեպքերի ականատես եւ մասնակից):

«Ազատ Հայաստան», 1921, թիվ  8.  «Ո՞վ կարող էր երեւակայել, որ ռազմի դաշտում պիտի պարտվեինք այնքան շուտ, եւ թուրքերը՝ հռչակավոր բերդաքաղաք Կարսը գրավելուց, Ալեքսանդրապոլը իրենց ոտքերի տակ առնելուց հետո պիտի սպառնային անգամ Երեւանին, երբ մենք մեր զորական ուժի քանակով, տեխնիկայի բոլոր առավելություններով անժխտելիորեն գերազանց էինք մեր թշնամուց: Կարելի՞ էր երբեւիցե մտածել, թե մեր երկրի սահմաններից ներս մտած փոքրաթիվ թրքական զինվորական ուժերն այնքան հեշտությամբ պիտի կարողանային ահաբեկել մեզ եւ մղել ամբողջ ժողովուրդն անձնատվության: Սրանք փաստեր են, մեր պանիկական հոգեբանության փայլուն ապացույցը»:

Արեւմտահայաստանի եւ արեւմտահայության ազատագրության կարգախոսով ՀՅԴ-ն իրականում իր դատապարտելի գործելակերպով Արեւմտահայաստանը մատնեց կորստյան եւ արեւմտահայությունը՝ ցեղասպանության, ինչով եւ նրա 30-ամյա գործունեությունը պետք է համարել հանցավոր: Ձախողանքների պատճառը կազմակերպությանը ի սկզբանե հատուկ արկածախնդրական, աղանդավորական էությունն էր եւ դրա հետեւանքով՝ քաղաքական մտածողությունից զուրկ լինելը:

Դավիթ Անանուն. «Մենք պատմության ուղեւորն էինք, որ գիտեինք, թե այսինչ կետում մի դարանակալ գազան կա: Եւ փոխանակ շեղելու մեր ուղին՝ ասպետորեն եւ տխմարաբար, աղմուկով ու ցուցարարությամբ ուղղակի կիրճն էինք մտնում: Գազանը ծիտ չէր, որ փախչեր մեր աղմուկից: Նա դունչն ու թաթերը մեկնեց իր որջից, եւ պատմության ուղեւորն անհայտացավ նրա երախում» (նույն տեղում, էջ 559-560):

Վահան Փափազյան. «Երկա՜ր, երկար տարիներ մեր դժբախտ դատը պտտեցուցինք աշխարհի չորս անկյունները: Բախեցինք աշխարհի գոց դուռները աշխարհի զորեղներու: Ծով արյուն հոսեցավ մեր սիրտերեն. դեզերով թուղթեր լեցուցինք բողոքի ու ցասումի արյունով ու արցունքով ցողված: Որո՞ւ չդիմեցինք. դիմեցինք աղերսով ե՛ւ «մայր» Ռուսաստանի, ե՛ւ Անգլիո, ե՛ւ Գերմանիո, ե՛ւ Ամերիկայի ու սատանային. ստացանք միայն առատ, սնամեջ խոստումներ «դժբախտ հայերուն»... Ուզեցինք «Մեծ Հայաստան»՝ խոստացան, ուրախությամբ ընդունեցինք «վիլսոնյան սահմանները»: Բավականացանք «Ալաշկերտի հովիտով», թուրքերն իսկ խոստացած էին: Ապա ամրապես եւ համառորեն կառչեցանք «Հայկական օջախին». ան ալ խոստացան ու... այդ շրջմոլիկ օջախը տեղե տեղ փոխադրվելով՝ այդ ալ հանգավ հովերեն. ի՞նչ մնաց՝ երազ միայն: ...Գութ ու աղերս հայցեցինք դաժան պայքարներու մեջ, իսկ արյունով ներկեցինք մեր սրբազան երկիրը. սպառեցանք: Ու այժմ, ձեռքերնիս միայն թղթե շերեփ մը կը մոտենանք «Հերիսայի կաթսային», որուն պղնձեա խուփը ամրապես եւ «վերջնականապես» փակվեցավ մեր առջեւ» (նույն տեղում, հ. Գ, էջ 234- 235):

Լեւոն Չորմիսյան. «Այս պատճառով է, որ հայ կյանքի մեջ կուսակցությունները կրոնական աղանդի մը նկարագիր ստացած են, որուն կարելի է հավատալ, կամ չհավատալ, բայց կարելի չէ անոր անհրաժեշտության բանավոր հիմքեր եւ արդարացում փնտրելու մտավորական ճիգ կատարել (նույն տեղում, էջ 479):

Հովհաննես Քաջազնունի. «Փաստն այն է, սակայն, ու սա է էականը, որ թուրքական տիրապետության դեմ տասնյակ տարիներ առաջ սկսված պայքարը հանգեց թուրքահայ ժողովրդի տարագրության եւ բնաջնջման եւ Թուրքահայաստանի ամայացման: Այս է ահռելի իրականությունը» («Հ.Յ. Դաշնակցությունը անելիք չունի այլեւս», Երեւան, 1994թ., էջ 8):

«Զայրացած ու սարսափած՝ որոնեցինք հանցավորներին եւ գտանք իսկույն. ռուս կառավարության նենգ քաղաքականությունը: Քաղաքականապես տհաս ու մտքով անհավասարակշռված մարդկանց հատուկ անհետեւողականությամբ, մի ծայրահեղությունից ընկանք իսկույն մյուս ծայրահեղության մեջ: Կարծես հոգեկան մի առանձին մխիթարանք էինք գտնում այն համոզմունքի մեջ, թե ռուսները սրիկայորեն էին վարվել մեր հանդեպ (հետագայում հերթը պիտի գար ֆրանսիացիներին, ամերիկացիներին, անգլիացիներին, վրացիներին, բոլշեւիկներին, ամբողջ աշխարհին). կարծես մի մեծ առաքինություն էր ու մի մեծ քաջություն, որ ինքներս այնքան միամիտ, անհեռատես ենք եղել, որ դրել ենք մեզ (կամ թույլ ենք տվել մեզ դնելու) այնպիսի դրության մեջ, որ ամեն ցանկացող կարողանա խաբել, լքել, դավաճանել, կոտորել կամ կոտորել տալ մեզ» (նույն տեղում, էջ 10):

«Ամենից հիմնական, ամենից մեծարժեք ու պատասխանատու խնդիրներում իսկ՝ մենք չենք ունեցել մեր հաստատուն կամքը, չենք վարել գործերը ըստ մեր հասկացողության, չենք գնացել մեր սեփական ճամփով, այլ թույլ ենք տվել, որ ուրիշները տանեն մեզ իրենց ետեւից ուր կամենան» (նույն տեղում, 40):

«Եթե ճիշտ է, որ կառավարել՝ ասել է նախատեսել, ապա ուրեմն մենք միանգամայն անպետք կառավարիչներ ենք եղել, որովհետեւ հենց այդ նախատեսելու ընդունակությունն է, որ չենք ունեցել բնավ: Մենք շարունակ սխալված ենք եղել մեր հաշիվների մեջ ու շարունակ անակնկալների հանդիպած, անակնկալների՝ միայն մեզ համար, որովհետեւ չենք գիտեցել նախատեսել: Մեր ամենամեծ թուլությունը այդ է եղել: Ապա չենք ունեցել որոշ ու հստակ գիտակցությունը մեր անելիքի մասին, չենք ունեցել մեր ղեկավարող սկզբունքը ու տեւողական-հետեւողական սիստեմ, գործել ենք կարծես հանկարծակի ու պատահական ներշնչումների տակ, տատանվել ենք, պատից պատ ընկել՝ կեսկուրորեն շոշափելով ոտներիս տակի հողը: Չենք ճանաչել ու հաճախ գերագնահատել ենք մեր կարողության չափը, չենք հասկացել դժվարությունների մեծությունը, արհամարհել ենք հակառակ ուժերը եւ թեթեւամտության աստիճանի անփույթ ենք եղել մեզ սպառնացող վտանգների հանդեպ:

Կտրուկ ենք եղել, ուր պետք էր ծայրահեղ զգուշություն, ու անվճռական՝ այնտեղ, ուր պետք է կտրուկ լինեինք: Չենք կարողացել տարբերել պետությունը կուսակցությունից ու կուսակցական մտայնություն ենք մտցրել պետական կյանքի մեջ: Պետական մարդիկ չէինք մենք: Թող ոչ ոք չվիրավորվի այս խոսքերից. անբարյացակամ մարդու չարախնդություն չէ սա, այլ մի պարզ ինքնագնահատում: Չէ՞ որ անկարողների առաջին շարքում՝ ձեր կողքին ու ձեզ հետ միասին՝ եղել եմ ես. ես ձեր գործակիցն եմ եղել, ձեզ հետ ու ձեզ չափ պատասխանատու՝ մեր պարտության:

Պատասխանատու, ասի... Քաջություն չունեմ ավելացնելու, որ մենք ոչ միշտ ու ոչ հարկավոր չափով գիտակցել ենք, թե ինչ մեծ պատասխանատվություն ենք վերցրել մեզ վրա. ապա նաեւ, թե ոչ միշտ եւ ոչ հարկավոր չափերով բարեխիղճ ենք եղել մեր պարտականությունների հանդեպ... Քաջություն չունեմ, որովհետեւ վախենում եմ, թե անարդար լինեմ: Բայց, ո՞վ գիտե, գուցե ինձանից ավելի անաչառ մի մարդ այդ էլ ասի եւ անիրավացի չլինի...( նույն տեղում, էջ 42-43):

Լեո. «Ո՞վ էր, ուրեմն, իսկական հեղինակը հայ ժողովրդի կորստյան. գաղութահայությունը, որ իր այս գործով վերջացնում էր այն, ինչ սկսել էր Միքայել Նալբանդյանի ժամանակից... Ռուսաստանի գաղութահայությունն էր այդ գործի իսկական տերը եւ ամեն ինչ նրան է պարտական իբրեւ ռուսական ազգության արդյունք, իբրեւ բակունինիզմի ահռելի հաղթանակ: Եթե բոլոր «հեղափոխական» կոչված ձեռնարկումները մաղենք եւ քամենք, կստանանք մի կազմակերպչական եւ տակտիկական միավոր: Դաշնակցությունը շատ ուժեղ կերպով էր ներկայացնում այդ ռուսական կառուցվածքը: Եթե չլիներ նա, հայությունը չէր խեղդվի արյան ծովի մեջ» (նույն տեղում, էջ 119):

«Այս մի չափազանց կարեւոր հանգամանք է, որ մենք պարտավոր ենք քննել ամենայն լրջությամբ եւ անկողմնակալությամբ՝ պատասխանատուները եւ նրանց պատասխանատվության չափը ճշտելու համար: Մենք պիտի միանգամայն անբավարար համարենք այն վերաբերմունքը, որ պատասխանատու եւ մեղավոր է հռչակում միմիայն թուրքերին: Չպետք է ստվերի մեջ թողնել հակառակ կողմը, որի պատասխանատվությունը պակաս ահռելի չէ» (նույն տեղում, էջ 140):

3. Ուրացումի շրջան

Ահավոր եղելությունից հետո անգամ ցեղասպանությանն ու դրա հետեւանքներին ականատես դաշնակցական գործիչները ցանկացած պայմանով իրենց իշխանությունը Հայաստանում պահպանելու համար պատրաստ էին ընդունել  Թուրքիայի գերիշխանությունը, նրան ազատել ցեղասպանության մեղադրանքից, Հայաստանի եւ հայության փրկված մասն էլ նետել նրա ոտքերի տակ, երբ ցեղասպանությունը դեռ շարունակվում էր:

«Հառաջ», 1920, թիվ  255. «Իր փրկության համար Հայաստանն ունի մի ճանապարհ - գտնել անմիջական կերպով մի ընդհանուր լեզու իր հարեւանի, թուրքի հետ: Եթե հայ ժողովուրդը կամենում է ապրել եւ ապահովել իր պետական ու ֆիզիկական գոյությունը հարատեւորեն, նա պետք է ունենա ոչ թե ռուսական, այլ թրքական օրիենտացիա: ...Եւ եթե հայ ժողովուրդը վերջին համաեւրոպական պատերազմի ժամանակ չունենար ռուսական օրիենտացիա, այլ լիներ թուրքերի հետ առանց վերապահության, ամենայն հավանականությամբ, նա խուսափած կլիներ կոտորածներից, եւ նրա դրությունը վրացիներից էլ լավ կլիներ»:

Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր. (հատված, որը բացակայում է հայերեն բնագրում). «Ինչպես որ թուրք, ռուս եւ բոլոր աշխարհի վիճակագրությունները եւ հաստատյալ ընկերային կացությունը ցույց կու տան, այս առթիվ ալ կվավերացվի, թե օսմանյան սահմանի վրա հայ մեծամասնություն ունեցող որ եւ է հողամաս չկա» (տե՛ս, Լեո, նույն տեղում, էջ 243):

Ռուբեն Տեր-Մինասյան. «Ռադեկը գիտակցորեն խեղաթյուրում է փաստերը՝ հայտարարելով, թե թուրքահայերի բնաջնջումը պետական անհրաժեշտություն էր Թուրքիայի համար: Հայկական կոտորածները պետական անհրաժեշտություն էին Ռուսաստանի համար՝ ի վնաս Թուրքիայի եւ հայերի» (նույն տեղում, էջ 83):

Սիմոն Վրացյան (1921թ.). «Բոլշեւիզմի դեմ կռվելու եւ, ընդհանրապես, մեր երկրում խաղաղ կյանք վերսկսելու համար մենք մեծապես պետք ունինք հարեւան Թուրքիայի բարեկամությանը, նույնիսկ աջակցությանը: Ամեն մի քայլ՝ թե այստեղ, թե արտասահմանում, որ հակառակ է մեր եւ թուրքերի մեջ բարյացակամ կապեր հաստատելուն, կարող է ճակատագրական լինել մեզ համար: Այսօր մենք երկու իրական ուժ ունենք մեր կողքին. մեկը խորհրդային Ռուսաստանն է, մյուսը՝ Թուրքիան: Մյուս ուժերը մեզնից շատ հեռու են: Առաջինի հետ, ինչպես ցույց տվեց դառը փորձը, հաշտվել չենք կարող. մնում է, որ հաշտվենք ու բարեկամանանք մյուսի հետ: Այդ անհնարին չէ, որովհետեւ մենք եւ թուրքերն ունինք ընդհանուր շահեր, որ ամենայն համերաշխությամբ կարող ենք պաշտպանել ընդհանուր ուժերով... Մեր իրական դրությունը պահանջում է հաշտ եւ իրական կենակցություն մեր հարեւան Թուրքիայի հետ: Ուրեմն՝ մեր արտասահմանի բարեկամները, եթե նրանք իրոք բարեկամ են մեզ, չպիտի դնեն Թուրքիան այնպիսի դրության մեջ, ուր նա նկատի մեզ իբրեւ իրա դժբախտության պատճառը ու լցվի ատելության եւ վրիժառության զգացմունքներով հանդեպ մեզ: Կոնֆերանսի որոշումները մեր վերաբերմամբ ընդունելի պիտի լինին Թուրքիայի համար, ահա մեր պահանջը» (տե՛ս Ավետիս Ահարոնյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Երեւան, 1993թ., էջ 657-658): 

«Ազատ Հայաստան», 1921, թիվ 35. «Իր ազատագրական պայքարի այս տաժանելի օրերին հայ ժողովուրդը քաղաքական իմաստություն պիտի ունենա թոթափելու իրենից անցյալի դառն հուշերը եւ ավանդությունները եւ ոչինչ չխնայելու հայ եւ թուրք ժողովուրդների, Հայաստանի եւ Տաճկաստանի բարեկամությունը հաստատելու համար: Թուրք ժողովրդի, Տաճկաստանի գործոն բարեկամությամբ է միայն, որ հայ ժողովուրդը պիտի դուրս գա իր ներկա ծանր տագնապից եւ թուրք ժողովրդի հետ միասին է, որ հայ ժողովուրդը պիտի կարողանա վերջապես ձեռք բերել տեւական ապահովություն: Ուրիշ ճանապարհ չկա»:

Զավեն Մսրլյան. «18 մարտ 1921-ին, Սիմոն Վրացյան Թուրքիո Ազգային մեծ ժողովու կառավարության, որ ճանչցած էր «Հայրենիքի փրկության կոմիտեն» որպես միակ իշխանությունը Հայաստանի մեջ, ուղղեց դիմում մը: Դիմումի մեջ Ս. Վրացյան կխնդրեր, որ իր բանակը համալրելու համար թուրքերը վերադարձնեն իրենց մոտ եղող հայ պատերազմական գերիները եւ ցույց տան ռազմական օգնություն Հայաստանի Հանրապետության: Սիմոն Վրացյան իր դիմումը կհիմներ Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրին վրա: Վրացյան կգրեր. «Սույն դիմումն անելով՝ Հայաստանի կառավարությունը հիմնվում է այն բարեկամական հարաբերությունների վրա, որոնց հիմք են դրված Ալեքսանդրապոլի դաշնագրից սկսած եւ որոնք խանգարված էին բոլշեւիկյան իշխանության ժամանակ» («Երեք դաշնագիր», Բեյրութ, 1979թ., էջ 119-120):

Վրացյանի հեռագիրը Լոնդոնի խորհրդաժողովին (1921թ). «Հայաստանը կուզե ապրիլ խաղաղությամբ ու բարեկամությամբ իր հարեւան Թուրքիո հետ: Ան կուզե, ուրեմն, որ Լոնդոնի խորհրդաժողովին տալիք որոշումները փոխադարձ անվստահություն չբերեն Թուրքիո եւ Հայաստանի միջեւ եւ կամ դժգոհություն: Վերջ:» (Հեռագրի առիթով Օսբորնի մակագրությունը. «Այնպես կթվի, թե զենքով թուրք մը կեցած էր պ. Վրացյանի կռնակը, երբ ան այս հեռագիրը ղրկեց» (տե՛ս, Զավեն Մսրլյան, Երեք դաշնագիր», Բեյրութ, 1979թ., էջ 120-121):

«Հայրենիքի փրկության կոմիտեի» օրգան «Ազատ Հայաստանը» գրում էր. «Իրերի պատմական բերումով Անդրկովկասի ժողովուրդների իրական պաշտպանը կարող է դառնալ միայն Տաճկաստանը: Որովհետեւ Տաճկաստանն է միակ իրական, մերձավորագույն քաղաքական ուժը, որն անմիջապես եւ կենսապես շահագրգռված է Անդրկովկասի ժողովուրդների կատարյալ ազատագրությամբ» (նույն տեղում, էջ 120): 

Հայաստանում իշխանությունը կորցնելուց հետո, արտասահմանում, անտեսելով եւ ուրանալով ահավոր ցեղասպանության փաստը, ՀՅԴ-ն շարունակել է ապավինել ու ծառայել թուրքերին. վրաց մենշեւիկների, ադրբեջանական մուսավաթի եւ Թուրքիայի հետ 1921-26թթ. մշակել եւ կնքել է «Պրոմեթեյան ուխտ» դաշինքը՝ Անդրկովկասը Ռուսաստանից անջատելու եւ Թուրքիայի հովանավորության տակ դնելու նպատակով:

Մ. Սերոբյան. «Այս աթոռազուրկ ատրպեճանցի, վրացի, դաղստանցի եւ հայ նախարարները մեկ նպատակ միայն կհետապնդեն. տիրանալ իրենց կորցրած աթոռներին: Եւ հոն, մութին մեջ կկազմեն «Պրոմեթեական» խմբակը: ...1926-ին, երբ Սուլթանով Պոլսի մեջ «Կովկասյան համադաշնակցությունը» վերջապես կազմակերպելե հետո Քեմալի հովանավորության տակ, 1926 նոյեմբերին Փարիզի մեջ կպարզե Վրացյան խմբակի հետ 1921-են ի վեր կազմած համագործակցության փուլերը եւ կպահանջե, որ «Կովկասյան համադաշնակցության» Պոլսո կենտրոնական կոմիտեի մեջ հայերուն համար բաց թողված երկու աթոռներ գրավեն Ս.Վրացյան եւ Ռուբեն փաշա (Դարբինյան): ...Այլեւս դիմակները ինկած են Վրացյան-Դարբինյան խմբակին երեսեն: Այսուհետեւ ճակատաբաց Վրացյան-Դարբինյան կրնան հայտարարել իրենց դավանանքը. «Կովկասի ժողովուրդների պաշտպան կարող է լինել Տաճկաստանը» («Հայաստանի անկախության առիթով», Կահիրե, 1950թ., էջ 49-50):

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին օժանդակել է ֆաշիստական Գերմանիային եւ նրա դաշնակիցներին, որոնց մեջ էր նաեւ Թուրքիան: Եվ նման ուրացումից հետո է, որ Հիտլերն իրոք իրավունք ուներ հռետորական հարց տալու. «Ո՞վ է հիշում այսօր հայկական կոտորածները»: Քանզի այն չէր հիշում նաեւ ՀՅԴ-ն:

Գրիգոր Մերճանով. «Դաշնակցության Պյուրոյի հետ իմ ունեցած սկզբունքային գլխավոր տարակարծություններես մեկը եղավ կուսակցության գործակցությունը Նացի Գերմանիո հետ, Բ համաշխարհային պատերազմի օրերուն: Չէի կրնա հաշտվիլ այն մտքի հետ, որ կազմակերպությունը իր սեփական հատվածական նպատակներեն տարված, կրնա ու պետք է գործակցի ցեղային խտրությունը եւ աշխարհակալությունը նշանաբան դարձուցած այս տերության հետ: ... Նացի Գերմանիո դաշնակից դարձեր էր Թուրքիան, որ իմ աչքին կպատկերացներ Գայզերական Գերմանիո եւ Իթթիհաթական Թուրքիո միջեւ կնքված զինակցությունը, որուն ավանդության շարունակությունն էր այս մեկը: Գոնե այսպես կնկատեի ես: Որով, գերմանական հաղթանակի մը պարագային, Հայաստանի բախտով մտահոգվելու պետք չունեին ուրիշները: Թուրքիան կբավեր, որուն բանակները տարիներ ամբողջ շարված մնացին Արաքսի արեւմտյան եզերքին վրա, անհամբեր սպասելով Սթալինկրատի անկումին: ... Բարեբախտաբար, դիմադրեց Սթալինկրատը: Գերմանիան պարտվեցավ: Իմ համոզումս է, որ անով վերապրեցավ նաեւ հայությունը: Այլապես թուրքերը հին բարեկամ գերմաններուն հետ, Մեծ եղեռնեն ճողոպրած հայության վերջին կտորին հաշիվը մաքրած պիտի ըլլային այսօր:

Դաշնակցության կողմե նացիներու հետ հարաբերություն հաստատողները եղան Դրոն եւ Արարատյանը: Փարիզի Կենտրոնական կոմիտեի ժողովներուն մեջ ես գլխովին հակառակեցա այս ծրագրին, որ աղետալի էր պարզապես: Վնասակար՝ մեր ժողովրդին, իսկ աններելի՝ կուսակցության համար: ... Մեծամասնությունը հավանություն տվավ գործակցության թեզին, եւ որոշումը վավերացվեցավ» («Իմ կտակը», Բեյրութ 1972թ., էջ 90-92):

«Սառը պատերազմի» տարիներին դաշնակցությունը գտնվում էր Թուրքիայի հետ նույն բլոկում՝ ընդդեմ Խորհրդային Միության, որի մեջ էր Հայաստանը:

Ռուբեն Դարբինյան.  «Միջազգային ներկա կացության մեջ Թուրքիո՝ ազատ աշխարհին հետ ըլլալը ոչ թե չարիք մը, այլ բարիք մըն է ազատատենչ հայության համար» (տե՛ս, «Ազդակ», 21-ը նոյեմբերի, 1954թ.):

 Հօգուտ Թուրքիայի զբաղվել է լրտեսական գործունեությամբ ընդդեմ Հայաստանի եւ այն երկրների, որոնք ապաստան են տվել Եղեռնից մազապուրծ տասնյակ հազարավոր հայերի:

«Հետեւյալ էջերուն մեջ մանրամասնորեն պիտի հստակեցնենք յուրաքանչյուր խնդիր առանձին՝ մատնանշելով յուրաքանչյուր ամբաստանյալի դերը այս դատական գործի մեջ հետեւյալ շարքով: Խնդիր առաջին. Կուսակցության լրտեսությունը Բեյրութի եւ Հալեպի մեջ՝ ի շահ Թուրքիո եւ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներու: ...Ամբաստանյալ Արթին Պազրպաշյան... անդամակցած է դաշնակ կուսակցության 1933թ. եւ աստիճանաբար բարձրացած է պատասխանատու պաշտոններու՝ ըլլալով երբեմն Հալեպի հանձնախումբի եւ երբեմն ալ Կոմիտեի անդամ: 1952թ. ան նշանակվեցավ որպես պետ Սուրիո «հետախուզական հանձնախմբի»: Իր հետ խոսած է Սուրիո կուսակցապետ Հրաչ Փափազյանը, որ միեւնույն ժամանակ կուսակցության բարձրագույն կոմիտեի անդամ էր: Ան պատմած է այն համաձայնության մասին, որ ինքը կայացուցած է Թուրքիո հետ՝ Թուրքիո մեջ, թուրք պատասխանատուներու հետ միասին, ըստ որի կուսակցությունը եւ Թուրքական պետությունը պիտի գործակցեին համայնավարներուն դեմ՝ այն պայմանավ, որ կուսակցությունը ի շահ Թուրքիո տեղեկություններ հավաքե Սուրիո զինվորական, քաղաքական, երկրագործական կացության մասին, փոխան Թուրքիո օգնության համար, որպեսզի հայերը սովետական Հայաստանը ազատագրեին համայնավարներեն ընդհանուր պատերազմի մը ընթացքին» (Սիրիայի պետական ապահովության բարձրագույն ատյանի դատապարտման որոշումը` Դաշնակ կուսակցության լրտեսություն կատարելը՝ ի շահ Իսրայելի եւ օտար երկրներու դատին. թրգմ. արաբերենից, հրատ. «Արմատ», թ. 64):

Որպես վերջաբան

1923-ին Առաջին Հանրապետության առաջին վարչապետ Հ. Քաջազնունին, արդեն անվիճելի «դաժան իրականության» հանդիման, սթափված աղաղակեց. «Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը հում նյութ չեն ՀՅ Դաշնակցությունն ապրեցնելու համար: Անորակելի ոճիր կլիներ, եթե մենք մի վայրկյան անգամ թույլ տայինք մեզ վարվել այնպես, ինչպես կվարվեր (գիտակցորեն, թե անգիտակցորեն) կուսակցական ֆանատիզմով բռնկված հիվանդը: ... Հ.Յ. Դաշնակցությունն անելիք չունի այլեւս, ոչ ներկայումս, ոչ ապագայում. նա վերջ պիտի դնի իր գոյության» (նույն տեղում, էջ 58, 61): ՀՅԴ-ն իր հերթին Քաջազնունուն հայտարարեց «հոգեկան հիվանդ» եւ կուսակցական նույն ֆանատիզմով բռնկված՝ շարունակեց «անորակելի ոճիրը»՝ իրեն որպես «հում նյութ» պահող հայ ժողովրդի նկատմամբ:

50 տարի ՀՅԴ-ն ուրացավ հայոց ցեղասպանությունը: Միայն 1965թ., երբ Հայաստանում աննախադեպ ցույցեր եղան՝ ցեղասպանության ճանաչման եւ «հողերի» պահանջով, հանկարծ «հասկացավ», որ ցեղասպանությունն իրականացրել է ոչ թե Ռուսաստանը, այլ Թուրքիան: Սկսեց թուրքական դեսպաններ որսալ եւ Ռուսաստանի ձեռքերով կորցրած հողերը ետ բերելու ծրագրեր կազմել: Ինչի՞ համար էր 50-ամյա լռության, ուրացումի, պարտակումի շրջանը: Դրա համար ՀՅԴ-ն ուներ առնվազն երկու կենսական պատճառ.

ա) Պետք է որոշեր, թե ո՞վ է ավելի շատ չարիք բերել՝ Թուրքիա՞ն, թե՞ Ռուսաստանը: Հարցին պատասխանելու համար պետք է ընտրվեր ելակետ. չարիքը պատճառվել է Հայաստանին ու հայ ժողովրդի՞ն, թե՞ դաշնակցությանը: 1-ին ելակետի դեպքում, իհարկե, Թուրքիան էր չարագործը՝ իր գործած ցեղասպանությամբ, ողջ Արեւմտահայաստանի եւ Արեւելահայաստանի մի մասի զավթմամբ: 2-րդ ելակետի դեպքում, իհարկե, Ռուսաստանը՝ որը հայ ժողովրդի փրկված այս հատվածը գեթ ազատեց բնաջնջման վտանգից, սակայն իշխանությունից զրկեց եւ դուրս քշեց դաշնակցությանը: Մինչդեռ Թուրքիան թույլ էր տալիս մնալ եւ իշխել. ճիշտ է՝ իր հսկողության տակ: «Կուսակցական ֆանատիզմը», բնականաբար, ընտրեց երկրորդ ելակետը:

բ) Եթե ՀՅԴ-ն մինչեւ 1965թ. ցեղասպանության համար մեղադրեր Թուրքիային, ապա ցեղասպանությունից փրկված հարյուր-հազարավոր ականատեսները բազում մեղադրանքներ կուղղեին նրան: Գուցե եւ հենց նրանք վերջ տային ՀՅԴ-ի գոյությանը, որին այդպես անմնացորդ վստահել էին իրենց ճակատագիրը, իսկ նա լքել էր, խաբել, մատնել, փախել: Ուրեմն՝ պետք էր ժամանակ շահել, մինչեւ սերունդը փոխվեր, կենդանի հիշողությունը խամրեր եւ մեջտեղը գային նորահյուս հեքիաթներն ու առասպելները: 50 տարին բավարար էր:

1965-ից հետո, երբ ուրիշներն արդեն դրեցին ցեղասպանության եւ Թուրքիայի պատասխանատվության հարցը, ՀՅԴ-ն կտրուկ շրջադարձով «սեփականաշնորհեց» այն, հակառակ դեպքում անխուսափելիորեն դրվելու էր նաեւ իր մեղավորության հարցը: Իսկ եթե ինքն է հարցի «տերը»՝ դա թույլ չի տա, ինչպես թույլ չի տա, որ հարցը դրվի բանական, լուծելի, հեռանկարային ճանապարհի վրա: Այսինքն՝ ճիշտ այնպես, ինչպես ամբողջ 30 տարի հետապնդվեց «61-րդ հոդվածը»: Հայոց ցեղասպանությունը մարդկության դեմ գործած հանցագործություն է եւ վաղեմության ժամկետ չի ճանաչում: Այն ունի երեք պատասխանատու՝ յուրաքանչյուրը հանցանքի եւ պատասխանատվության իր բնույթով ու չափով:

Թուրքիան, որ իրականացրել է այն, եւ որեւէ պատճառ չի կարող որպես արդարացում ծառայել:

Եվրոպական երկրները, որ չեն կանխել, իսկ հաճախ՝ օժանդակել են նրան:

Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը, որի քաղաքական արկածախնդրության հետեւանքով հայությունը մատնվել է ցեղասպանության:

Հայոց ցեղասպանությունը պետք է ճանաչվի ու դատապարտվի, մեղավորները պետք է պատասխանատվության ենթարկվեն: Դա պետք է առաջին հերթին Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացուն: Ճանաչումը, դատապարտումը եւ պատասխանատվությունը պետք է իրականանան վերը բերված ցուցակի հակառակ հերթականությամբ: Որովհետեւ դա է բանական, արդյունավետ եւ մինչեւ վերջ հասնելու միակ հնարավոր ճանապարհը: Որպեսզի Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացին ազատվի բոլոր երեք՝ «հում նյութ» լինելու, օտարին ապավինելու եւ զոհի կործանարար ու ազգասպան բարդույթներից, շրջի վերջապես իր պատմության ամոթալի էջը:

Աշոտ Սարգսյան

պատմական գիտությունների թեկնածու

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2002 թվականի ապրիլի 24-ի համարում