Անցած-գնացած. եթե չլիներ Իրաքը, սահմանը կբացվեր

Տպագրվել է «Հայկական Ժամանակ» օրաթերթի՝ 2005 թվականի փետրվարի 10-ի համարում

Մենք արդեն անդրադարձել ենք ամերիկացի հայտնի գիտնական, Հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի նախագահող Դեյվիդ Ֆիլիպսի նոր գրքին, որի շնորհանդեսը վերջերս տեղի էր ունեցել ԱՄՆ արտաքին հարաբերությունների խորհրդում: Հիշեցնենք, որ հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի գործունեության մինչ այժմ փակ հատվածների մասին պատմող գիրքը վերնագրված է՝ «Անցյալի լռությունը խախտելով», իսկ դրա բովանդակության մասին տեղեկությունները հաղորդում է «Ազատություն» ռադիոկայանը: Եւ այսպես, ըստ Դեյվիդ Ֆիլիպսի, 2003 թվականի ամռանը հայ-թուրքական սահմանի բացումն ավելի քան տեսանելի է եղել: «Ես հստակ հույսեր ունեի, որ Անկարան կբացեր սահմանը մոտավորապես ամռան վերջին, երբ բոլորը արձակուրդում կլինեին եւ մեծ ուշադրություն չէին դարձնի այդ իրողության վրա»,-իր գրքում գրում է Ֆիլիպսը:

Նման վստահության համար հիմք են հանդիսացել այն ճնշումները, որ 2003 թվականի առաջին կեսերին ԱՄՆ իշխանությունները գործադրել են Թուրքիայի իշխանությունների վրա՝ Հայաստանի հետ սահմանը բացելու համար: Մասնավորապես, Դեյվիդ Ֆիլիպսը գրում է, որ Թուրքիայի ԱԳ նախարար Աբդուլլահ Գյուլը 2003 թվականի հուլիսին ԱՄՆ-ում չափազանց ուժեղ ճնշումների է ենթարկվել պետնախարար Քոլին Փաուելի, փոխնախագահ Դիկ Չեյնիի, պաշտպանության նախարար Դոնալդ Ռամսֆելդի, Բուշի՝ ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական Էլիզաբեթ Ջոնսի հետ իր հանդիպումների ժամանակ:

«Յուրաքանչյուր հանդիպման ժամանակ Գյուլին հիշեցրել են, որ ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը դեռ օրակարգում է: Նրան ասվել է, որ ճնշումներից խուսափելու ամենալավ ճանապարհը սահմանի բացման գործընթացում իսկապես առաջընթաց ապահովելը կլինի»,- ըստ «Ազատություն» ռադիոկայանի՝ գրում է Ֆիլիպսը: Վերջինս նաեւ իր գրքում նշում է, որ ԱՄՆ-ը բավական երկար ժամանակ փորձել է կարգավորել այս երկու պատմական թշնամիների հարաբերությունները՝ հաշվի առնելով դրա կարեւոր նշանակությունը Հարավային Կովկասում կայունության հաստատման եւ տարածաշրջանում ԱՄՆ շահերի անվտանգության պահպանման առումով: Իհարկե, հաշվի են առնվել նաեւ այն  օգուտները, որ սահմանի բացումը կբերեր Հայաստանի, նաեւ՝ Թուրքիայի արեւելյան հատվածի տնտեսություններին:

Ըստ Ֆիլիպսի՝  Հայաստանի հետ սահմանը բացելու հարցում Թուրքիային համոզելու իր ջանքերում ԱՄՆ-ն ընդհանրապես շատ հեռու է գնացել: Բուշի ադմինիստրացիան թույլ չի տվել, որ ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից «ՄԱԿ-ի ցեղասպանության մասին կոնվենցիայի»՝ ԱՄՆ-ի կողմից ստորագրման 50-ամյակին նվիրված բանաձեւն ընդունվի, քանի որ  նախագծում 1915 թվականին Օսմանյան կայսրության իրականացրած հայերի ոչնչացումն անվանվել էր ցեղասպանություն: Ահա այդ բանաձեւի չընդունման մանրամասները ներկայացնելով, ըստ «Ազատություն» ռադիոկայանի, Ֆիլիպսը նաեւ հիշատակում է, որ 2000 թվականին նույնպես ցեղասպանության բանաձեւ չէր ընդունվել՝ այս անգամ ԱՄՆ նախագահ Բիլ Քլինթոնի ճնշմամբ: Հեղինակը պատմում է նաեւ, թե ինչպիսի կատաղությամբ է ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը դրանից հետո ընդունել Քլինթոնի վարչակազմում պետքարտուղարի տեղակալ Ստեֆան Սեստանովիչին:

«Քոչարյանը վատ տրամադրության մեջ էր եւ հայհոյում էր Քլինթոնի դավաճանությունը: Այդ օրը նա այնքան կռվարար էր, որ հանդիպման մասնակիցները մտածում էին, թե նա դեռ տառապում է ատամնաբույժի մոտ լինելու հետեւանքներից, քանի որ նոր էր վերադարձել Փարիզում իր ատամնաբույժին կատարած այցելությունից»,- ըստ «Ազատություն» ռադիոկայանի՝ գրում է Ֆիլիպսը: Ինչեւէ, պարզվում է, որ  Ռ.Քոչարյանը նաեւ իր ավանդն է ունեցել, որ 2003 թվականի ամռանը  հայ-թուրքական սահմանի բացումն այդքան մոտ է եղել: Դա կապված է այն բանի հետ, որ Դեյվիդ Ֆիլիպսի միջնորդությամբ կազմակերպված թուրք լրագրող Մեհմեդ Ալի Բիրանդին տված հարցազրույցում Ռոբերտ Քոչարյանը հստակ ասել է, որ Հայաստանը Թուրքիայից որեւէ տարածքային  պահանջ չունի:

Այսպիսով, այս ամենի արդյունքն այն է եղել, որ 2003-ի հուլիսին ոչ թե քննարկվել է՝ հայ-թուրքական սահմանը պետք է բացվի, թե՝ ոչ, այլ՝ երբ պետք է բացվի սահմանը: Սակայն, ամեն ինչ հօդս է ցնդել այն պահին, երբ Իրաքում իրադրությունը լարվել է, եւ Վաշինգտոնը դիմել է Թուրքիայի աջակցությանը: Ըստ Ֆիլիպսի՝ այդ պահից ի վեր Վաշինգտոնն այլեւս չի կարողացել սահմանի բացման համար ճնշումներ գործադրել Թուրքիայի վրա եւ ընդհանրապես արտաքին քաղաքականության մեջ բոլորովին այլ առաջնահերթություններ է ունեցել: Եւ ահա 2003-ի սեպտեմբերին Նյու Յորքում ՀՀ ԱԳ նախարարի հետ հանդիպմանը Թուրքիայի ԱԳ նախարար Աբդուլլահ Գյուլը բոլորովին նոր տրամադրություններով է ներկայացել, վստահ լինելով, որ այլեւս խաղաքարտերն իր ձեռքում են:

Նա հայտարարել է, որ Անկարան համաձայն չէ նույնիսկ դիվանագետների եւ զբոսաշրջիկների համար սահմանի բացմանը: Ահա այսպես էլ ավարտվել է հայ-թուրքական սահմանի բացմանն ուղղված գործընթացը, որի տապալման համար Դեյվիդ Ֆիլիպսը մեղադրում է ԱՄՆ կառավարությանը՝ սկսած գործը չավարտելու, հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովին համապատասխան չափով չաջակցելու եւ հայ-թուրքական հանձնաժողովին՝ ԱՄՆ աջակցությունից չափից դուրս կախվածություն ունենալու համար: Ըստ Դեյվիդ Ֆիլիպսի՝ գործընթացի տապալման մեջ իրենց դերն ունեն նաեւ ադրբեջանցիներն ու ՀՅԴ-ն:

Աննա Հակոբյան