Ցեղասպանության տարիներին հայ կանանց դաջում էին նաեւ փրկելու համար. Tattoo: An Exhibition

Անհայտ կնոջ լուսանկար, որն արվել է 1919-ին Հալեպում եւ ցուցադրվում է Լոս Անջելեսի բնագիտական թանգարանում.

Los Angeles Weekly-ն հոդված է հրապարակել քաղաքի Բնագիտական թանգարանում բացված նոր ցուցադրության մասին, որում նաեւ լուսանկարներ են Ցեղասպանության տարիներին դաջված հայ կանանց մասին:

«Դաջվածքներ» խորագրով նոր ցուցահանդեսում թանաքը մարմնի վրա բազմաթիվ ձևեր է ստանում։ Շրջիկ ցուցահանդեսը, որը մեկնարկել է Փարիզի Ժակ Շիրակի անվան արվեստների թանգարանից, ուսումնասիրում է հազարամյակների պատմություն ունեցող նշանները` սկսած հնագույն ժամանակներում ցեղային միություններում արվող նշաններից, որոնք գույնզգույն պատկերներով զարդարում էին բնիկների մաշկը, մինչև այժմ Լոս Անջելեսում տարածված դաջվածքները։

Կան դաջվածքի տեսակներ, որոնք ինքնաարտահայտման նշան են, որոշները ցույց են տալիս, որ մարդն այս կամ այն խմբի անդամ է, որոշներն էլ պատժի ձև են եղել։ Բացի այդ՝ կա նաև հալեպցի մի կնոջ՝ 1919-ին արված լուսանկարը։ Նրա դաջվածքները սկսվում են դեմքից ու իջնում մինչև պարանոց, ինչը երևում է նրա կիսաբաց վերնաշապիկի տակից։

Կնոջ անունը հայտնի չէ, սակայն նկարը բացատրող մակագրության մեջ ներկայացված է նրա պատմության մի կտորը։ Նա հայ է եղել ու Երիտասարդ կանանց քրիստոնեական ասոցիացիայի շնորհիվ կարողացել է փախչել հասարակաց տնից։ Մակագրության մեջ նշվում է նաև, որ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ կանայք գերեվարվել են ու ստրկացվել, կամ նրանց ստիպել են մարմնավաճառությամբ զբաղվել, դաջվածքներն էլ արել են, որ տարբերակեն նրանց։ Դա խորապես վրդովեցուցիչ նկար է, մի փոքր պատմություն, որը մեկն է այն անժխտելի փաստերից, որ Օսմանյան կայսրությունում տեղի է ունեցել ցեղասպանություն`գենոցիդ, որը մինչ օրս ժխտվում է Թուրքիայում։

Washington Times-ի 1920-ի սեպտեմբերի 5-ի համարի էջերից մեկը

Նույնիսկ այն դեպքում, երբ դու հայ ես, երբ Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ եղածի ժառանգ ես, այդ դաջվածքները կարող են խորապես հուզել քեզ։ Դու մեծանում ես՝ լսելով մահվան երթերի ու այլ գազանությունների մասին, սակայն այդ պատմություններից շատերում դաջվածքների մասին չի խոսվում:

2011-ին ռեժիսոր Սյուզան Խարդալյանը այդ թեման ներկայացրել է «Մեծ մորս դաջվածքները» ֆիլմում: Այն փաստավավերագրական ֆիլմ է, որը հետագայում «Ալ-Ջազիրա» հեռուստաընկերությունը հեռարձակել է իր «Ականատեսները» ֆիլմաշարում։ Ֆիլմն անհատական պատմություն է, որն ավելի շատ ներկայացնում է Ցեղասպանության թողած հոգեբանական տրավմայի հետևանքները։ Հարցը, թե ինչո՞ւ են կանանց վրա դաջվածքներ արել, մնում է անպատասխան։ Դա, գուցե նաև այն պատճառով է, որ չկա որևէ կոնկրետ պատճառ։ «Ամեն կնոջ պատմությունը տարբեր է»,- ասում է պատմաբան Էլիզ Սեմերջյանը: Նա ուսումնասիրել է Օսմանյան կայսրության պատմությունը, Վաշինգտոնի Վիթման քոլեջի պրոֆեսոր է, այժմ աշխատում է Հայոց ցեղասպանության մասին պատմող գրքի ու գենդերային հարցերի շուրջ։ Գրքի մի մասն է նաև Ցեղասպանության ժամանակ հայ կանանց մարմնին արված դաջվածքների վերաբերյալ հետազոտությունը։

Սեմերջյանն ասում է, որ այդ դաջվածքներն օգտագործվել են Օսմանյան կայսրության գյուղական համայնքներում էթնիկ տարբեր խմբերի կողմից, հատկապես` քրդերի ու արաբների։ Նա ավելացրել է նաև, որ որոշ կանանց տանում էին տնային տնտեսություններ որպես ստրուկներ, մյուսներին էլ դարձնում էին տան անդամներ. «Դաջելու ավանդական ձևեր կային, որոնք կրում էին այդ համայնքների կանայք: Կային նշաններ, որոնք ցեղախմբերում ավանդաբար դաջվում էին այս կամ այն դեպքերում։ Դա նշանակում է, որ այդ համայնքների կանայք ունեցել են նույն դաջվածքներից, այսինքն՝ հայ կանայք միակը չեն եղել, որ ունեցել են դաջվածքներ»։

Այդ պատճառով էլ բարդանում է հայ կանաց վրա արված դաջվածքների պատմության վերծանումը։ Դրանք որպես պատժի միջոց դիտարկելն էլ է մակերեսային մոտեցում։ «Դաջվածք. ցուցահանդեսի» խորհրդատուներից մարդաբան և լուսանկարիչ Լարս Կրուտակն աշխարհի տարբեր ծայրերում դաջվածքների ունեցած նշանակությունների մասին օրինակներ է բերում Հին Չինաստանից ու եվրոպական երկրներից: Համեմատություններ կարելի է տանել նաև Հոլոքոստի ժամանակ հրեաների դաստակներին արված դաջվածքների հետ։

Այնուամենայնիվ, նման համեմատությունը խնդրահարույց է: Օսվենցիմի համակենտրոնացման ճամբարում պահնորդական ջոկատների ղեկավարները առաջարկել են բանտարկյալների վրա տարբերանշաններ դնել։ Սեմերջյանը նշում է, որ դաջվածքներն Օսմանյան կայսրության կողմից հայերի վրա հարցումների ժամանակ որպես գործիք չեն օգտագործվել։ Որոշ դեպքերում, այս դաջվածքներն իսկապես օգնել են հայ կանանց փրկվել մահից։ Սեմերջյանն իր հետազոտության ժամանակ հայտնաբերել է նաև նման դեպքեր։ Դաջվածքները երկար ժամանակ օգտագործվել են որպես տարբերանշան. դրանք երբեմն ցույց են տվել, որ անձը այս կամ այն էթնիկ խմբի անդամ է: Այս հարցի վերաբերյալ Կրուտակն ասում է․«Դաջվածքները ձևավորվում էին այնպես, որ ցույց տան որևէ խմբի պատկանելությունը, քանի որ բոլորը կրում էին նախնիներից ժառանգած ու սերնդեսերունդ փոխանցվող նշաններ։ Եվ եթե անձը մեկ անգամ կրում է այդ նշանն իր մարմնի վրա, նա դիտարկվում է որպես այդ ընտանիքի կամ համայնքի անդամ»։

Այդ տեսանկյունից հայ կանանց մարմիններին արված դաջվածքներով փորձել են ցույց տալ, որ նրանք պատկանում են այս կամ այն էթնիկ խմբին, որը չէր բնաջնջվելու, բայց դա նաև թաքցնում էր նրանց իրական ազգային պատկանելությունը։ «Ինձ համար հետաքրքիր է նաև, որ դաջվածքները օգտագործվել են տարբեր մակարդակներում: Դա ցույց է տալիս, որ դաջվածքներ ունենալը որոշ դեպքերում կարող էր քողարկել մարդուն մի որոշ ժամանակ, հատկապես այն ընթացքում, երբ հայերին որոշել էին բնաջնջել: Ես կարծում եմ, որ դա հայերի մոտ ստեղծում է զգացմունքային ուժեղ հակազդեցություն, որովհետև դա նշանակում է ջնջել հայկական ինքնությունն ու ընդունել նոր ինքնություն, որը դաջված է դեմքին»,-ասում է Սեմերջյանը: 

Երբ Առաջին համաշխարհային պատերազմն ավարտվեց, և որոշ հայ կանայք կարողացան միավորվել իրենց համայնքների հետ, նրանց դաջվածքները մնացին։ Սեմերջյանը նշում է, որ որոշ կանայք շպարի միջոցով փորձում էին թաքցնել Ցեղասպանության ժամանակ արված անջնջելի դաջվածքները կամ անցնում էին  հատուկ պրոցեդուրաներ, որոնց միջոցով փորձում էին ազատվել այդ դաջվածքներից. «Նրանք չեն առանձնացվել հասարակությունից: Նրանք, հնարավոր է, իրենց խարանված ու օտարված են զգացել, որովհետև իրենց վրա կրում էին այդ նշանները, բայց նրանք ընտանիքներ ունեին, որտեղ նրանց չէին առանձնացնում մնացած հայերից։ Այնուամենայնիվ, հոգեբանորեն դրա թողած ազդեցությունը շատ դժվար է վերացնել»։

Սեմերջյանն ուսումնասիրել է բազմաթիվ արխիվներ, այդ թվում ԱՄՆ-ում Ազգերի լիգայի արխիվը, որպեսզի գտնի լուսանկարներով փաստաթղթեր դաջվածքների վերաբերյալ, սակայն գտնելու շատ բան չի եղել։ Նա ասում է, որ ամեն դեպքում հայ կանանց վրա դաջվածք անելը Ցեղասպանության տարիներին համընդհանուր բնույթ չի կրել, բայց գոյություն ունեցող նկարներն ու պատմությունները վեր են հանում Ցեղասպանության ևս մեկ ողբերգական կողմ։ Առաջին աշխարհամարտի տարիներին դաջվածք ունեցող շատ քիչ թվով հայ կանանց է հաջողվել  փրկվել, սակայն մարմնի վրա դաջվածք ունեցող կանայք գրավում են մեր ուշադրությունը, քանի որ այդ երևույթը շատ բան է ասում բռնի ասիմիլյացիայի մասին: