Հայաստանի սննդարդյունաբերական ներուժը՝ տնտեսական զարգացման համար

Այս օրերին, երբ ՀՀ նոր կառավարությունը հանդես է գալիս իր նոր օրակարգով, ժամանակն է մտածել այն քայլերի մասին, որոնք նոր արագություն կհաղորդեն տնտեսական զարգացմանը: Այս սյունակը պնդում է, որ Հայաստանում անհրաժեշտ է զարգացնել միջազգային ստանդարտներին համապատասխանող միրգ և բանջարեղենի արժեշղթա, խթանել արտահանումը՝ միաժամանակ պահպանելով շրջակա միջավայրը:

Հայաստանը փոքր երկիր է: Այդ պատճառով Հայաստանը չի կարող ունենալ որևէ արտադրանքի լայնամասշտաբ արտադրություն: Սա իհարկե գլոբալ մրցունակության հասնելու խոչընդոտ է այն արտադրաճյուղերում, որտեղ կարևոր է ապահովել մեծ արտադրաքանակ: Այդ պատճառով անհրաժեշտ է, որ Հայաստանը կենտրոնանա մի քանի արտադրաճյուղերի վրա, որոնց համար ունի համեմատական առավելություն: Հիմք ընդունելով տնտեսագիտական տեսությունը՝ կարող ենք եզրակացնել, որ Հայաստանը պետք է արտահանի այնպիսի ապրանքներ, որոնց պարագայում 1) հնարավոր է ապահովել առավել որակյալ ու էժան արտադրանք, քան մյուս երկրները, 2) հնարավոր է փոքրածավալ արտադրաքանակով մրցունակ լինել միջազգային շուկաներում, 3) արտաքին պահանջարկը հասանելի է առանց մեծ արգելքների: Վերամշակված միրգ և բանաջարեղեն արտադրատեսակները բավարարում են այդ բոլոր երեք պահանջներին:      

Արարատյան դաշտավայրի եղանակային բարենպաստ պայմանները թույլ են տալիս կլոր տարին արտադրել միրգ և բանջարեղեն ջերմոցներում: Հատկանշական է, որ Վրաստանը և համեմատելի եղանակային պայմաններ ունեցող Թուրքիայի մի շարք շրջաններ առավել արդյունավետ են եղել այդպիսի արտադրանքների արտահանման գործում: 2016 թ.-ին Հայաստանը արտահանել է 226 մլն. ԱՄՆ դոլարի թարմ և վերամշակված միրգ և բանջարեղեն, որը մոտավորապես կազմում է Վրաստանի նույն արտադրանքի 436 մլն. ԱՄՆ դոլարի հասնող արտահանումների կեսը և համարժեք է Հայաստանում 1 հա մշակվող հողատարածքին ընկնող ընդամենը 449 ԱՄՆ դոլարի՝ Վրաստանում նույն ցուցանիշի 718 ԱՄՆ դոլարի դիմաց (Գրաֆիկներ 1 և 2).ՀՀ մթերք և խմիչքի արտահանումը, ըստ տեսակի և ուղղությանՀՀ թարմ և վերամշակված միրգ և բանջարեղեն արտադրատեսակների արտահանումը

Սա նշանակում է, որ գոյութուն ունի թարմ և վերամշակված միրգ և բանջարեղեն արտադրատեսակների արտահանման մեծ պոտենցիալ:

Կոնյակը կազմում է Հայաստանի թարմ և վերամշակված միրգ և բանջարեղեն արտադրատեսակների արտահանման 60%-ը (141 մլն. ԱՄՆ դոլար), որն անհամեմատելիորեն ավելի շատ է, քան միայն թարմ միրգ և բանջարեղենի արտահանումը վերցրած (55 մլն. ԱՄՆ դոլար): Ի համեմատություն, մնացած վերամշակված միրգ և բանջարեղեն արտադրատեսակների արտահանումը, ինչպես օրինակ՝ ջեմ, մրգահյութեր, սոուս, արգանակ, կազմում է ընդամենը 31 մլն. ԱՄՆ դոլար ( Գրաֆիկ 1): Սա նշանակում է, որ կոնյակից զատ գոյություն ունի արտահանման զգալի պոտենցիալ վերամշակված միրգ և բանջարեղեն արտադրատեսակների համար: Ավելին՝ սննդարդյունաբերությունը կարող է լինել աշխատատատեղերի ստեղծման կարևոր աղբյուր, հատկապես գյուղական շրջաններում:

Հայաստանի թարմ և վերամշակված միրգ և բանջարեղեն արտադրատեսակները գրեթե աննշան են Եվրոպական Միության (ԵՄ) շուկայում: ԵՄ շուկան ավելի քան 11 անգամ գերազանցում է Ռուսաստանի շուկան: Հայաստանի ընդհանուր արտահանումը դեպի ԵՄ 1,5  անգամ գերազանցում է արտահանման ծավալները դեպի Ռուսաստան (տես Գրաֆիկ 3): Մինչդեռ Հայաստանի թարմ և վերամշակված միրգ և բանջարեղեն արտադրատեսակների արտահանման ընդամենը 4%-ն է ուղղորդվում դեպի ԵՄ (տես Գրաֆիկ 1): Դեպի ԵՄ այդ արտադրատեսակների արտահանման փոքր ծավալները նկատելի են նաև այլ երկրների հետ համեմատությունից: Այսպես, օրինակ, Հայաստանից դեպի ԵՄ արտահանման ծավալը մեկ շնչի հաշվով 2016 թ.-ին կազմել է հազիվ թե 3 ԱՄՆ դոլար՝ համեմատած Վրաստանի նույն ցուցանիշի 51 ԱՄՆ դոլարի հետ (տես Գրաֆիկ 4)՝ չնայած այն հանգամանքին, որ թարմ և վերամշակված արտադրատեսակների մասով երկու երկրներն էլ օգտվել են նմանատիպ առևտրային պայմաններից:

Որոշ հաջողակ ձեռնարկություններ արտահանման զգալի հնարավորություններ են ձեռք բերել ռուսական շուկայում, բայց ԵՄ-ի պոտենցիալը գրեթե օգտագործված չէ: Միայն մի ձեռնարկությանը՝ Սպայկային, բաժին է ընկնում Հայաստանի 19 մլն. ԱՄՆ դոլար լոլիկի արտահանման ավելի քան 90%-ը: Նույն կերպ, Պեռնո-Ռիկարը և Մուլտի Գրուպը իրականացնում են կոնյակի արտահանման առյուծի բաժինը: Բայց այդ արտադրատեսակների արտահանման ավելի քան 85%-ը բաժին է ընկնում Ռուսաստանին: Իհարկե, ԵՄ շուկայի մուտքն ավելի խիստ է. արտադրանքի որակի և հավատարմագրման պահանջները հավելյալ սահմանափակումներ են, և մրցակցությունը ավելի մեծ է արտահանողների համար: Բայց միևնույն ժամանակ ԵՄ շուկայից ստացված եկամուտը կարող է համեմատաբար շատ ավելի մեծ լինել: Այսպիսով, ԵՄ շուկայում մասնաբաժիններ ապահովելը հիմնականում արտադրանքի որակի և հավատարմագրման, մարքեթինգի և տրանսպորտային ծախսերի հարց է:

Շուկայի մասնաբաժիններ ապահովելու համար Հայաստանը պետք է մասնագիտանա բարձրորակ արտադրանքի արտադրման մեջ, որոնք սպառման ծավալների ամենամեծ աճն են գրանցել շուկաներում, ինչպիսին ԵՄ-ն է: Հավատարմագրված օրգանական ծագումով արտադրանքները ունեն վիթխարի ներուժ, ոչ միայն որովհետև դրանք համեմատաբար անվնաս են շրջակա միջավայրի համար, բայց նաև որովհետև դրանք վաճառվում են ավելի բարձր գներով: ՀՀ կառավարությունը կարող է կանոնակարգ սահմանել միջազգային օրգանական ծագումով արտադրության ստանդարտներին բավարարելու համար, այնուհետև բանակցել որևէ համարժեքության համաձայնահիր ստորագրել ԵՄ-ի հետ:

 Ընդհանրապես կառավարությունը կարող է ակտիվորեն աջակցել արտահանողներին՝ ԵՄ նորմերին և հավելյալ հավատարմագրման պահանջներին բավարարալու համար, որոնք ներկայացնում են ԵՄ գնորդների մեծ մասը՝ ներառյալ ծագման եւ բուսասանիտարական հավատարմագրերը, պիտակավորման եւ փաթեթավորման ստանդարտները:

Կառավարությունը պետք է ձեռնարկի ամեն հնարավորը Հայաստանի արտադրանքի նկատմամբ արտաքին պահանջարկի խթանման համար, ընդլայնվելով սփյուռքի և Ռուսաստանի ավանդական շուկաներից դուրս: Անհրաժեշտ է Եվրոպայում նպատակային արշավ տանել Հայաստանի թարմ և վերամշակված միրգ և բանջարեղենի որոշ արտադրատեսակների նկատմամբ վարկանիշ ձեռք բերելու համար: Շատ եվրոպացիներ երբևէ չեն լսել հայկական կոնյակի մասին, առավել ևս գինու, խաղողի կամ ծիրանի մասին: Սա պետք է փոխել:

Հայաստանից և դեպի Հայաստան ապրանքների և մարդկանց շարժը պետք է հեշտացնել, տարածաշրջանում առավել արդյունավետ տրանսպորտային կապերի հաստատման և դիվանագիտության միջոցով: Բարձր որակի ապահովումը և արագ բեռնափոխադրումները կարող են հայկական ապրանքները արտերկրում ավելի մրցունակ և օտարերկրյա ապրանքները Հայաստանում առավել մատչելի դարձնել: Հյուսիս-հարավ ճանապարհային միջանցքի կառուցմանը ներդրված ջանքերը պետք է շարունակվեն: Ենթակառուցվածքներից զատ, արտաքին քաղաքականությունը նույնպես կարող է հեշտացնել արտաքին առևտուրը: Հաշվի առնելով, որ Հայաստանի արտաքին առևտրի 85%-ը անցնում է Վրաստանով, ՀՀ դիվանագիտությունը պետք է մեծ ջանքեր գործադրի Վրաստանով անցնող ցամաքային բեռնափոխադրումները հեշտացնելու հարցում: Ընդհանրապես անհրաժեշտ է սատարել ցանկացած նախաձեռնություն, որ կհեշտացնի Վրաստանով անցնող բեռնափոխադրումները՝ ընդհուպ մինչև Վրաստանի տարածքում ներդրմանն ուղղված նույնիսկ խորհրդանշական չափի ֆինանսական աջակցություն ցուցաբերելով, որը ռազմավարական կարևորություն կունենա Հայաստանի համար:

Կառավարությունը պետք է ստեղծի շուկայական մրցակցային պայմաններ սննդարդյունաբերության և բեռնափոխադրումների ոլորտում, ինչպես նաև ապահովի շրջակա միջավայրի պահպանությունը: Ազատ և թափանցիկ շուկան միակ հակաթույնն է օլիգարխների դեմ, որոնք փորձում են հափշտակել շուկայական եկամուտների առյուծի բաժինը: Այն նաև երաշխավորում է միջազգային մրցունակություն, աշխատողների համար բարձր վարձատրություն, սպառողների համար ցածր գներ: Կառավարությունը պետք է սահմանի օրենսդրական կանոնակարգ, որ թույլ կտա շուկա մուտք գործող նոր գործարարներին մրցակցել ներկա խոշոր գործարարների հետ: Դրան հասնելու հնարավոր ուղի է փոքր արտադրողների համագործակցությանն աջակցելը՝ արտաքին շուկաներ համատեղ արտահանման նպատակով: Դրան հասնելու հնարավոր ուղի կարող է լինել թանկ սարքավորումների, ինչպիսին են մրգերի և բանջարեղենների սառեցման և պահեստավորման ծախսերը կիսելով տնտեսավարների միջև տաբեր մեխանիզմների, օրինակ՝ կոոպերատիվների ստեղծման միջոցով: Վերջապես, կառավարությունը պետք է նույնպես հետևողական լինի, որպեսզի տնտեսական զարգացումը չընթանա Հայաստանի փխրուն շրջակա միջավայրի վատթարացման հաշվին:

Հայաստանն ունի հիանալի մարդկային և բնական ռեսուրսներ: Ճիշտ ներդրումների և արդյունավետ կառավարման շնորհիվ այն կարող է ստեղծել տնտեսական աճ և բարձրորակ աշխատատեղեր և հաստատել Հայաստանի արժանի դիրքը որպես գլոբալ առաջատար սննդարդյունաբերութան ոլորտում:

Լիլիա Ալեքսանյան (Տնտեսագիտության դասախոս, Ֆիլիպինների Համալսարան)

Ժյուլ Հյուգո (Տնտեսագետ, Ասիական Զարգացման Բանկ)